Hà thủ ô: Vị thuốc "thần tiên" trong sách xưa

Hà thủ ô hay còn gọi là thủ ô, giao đằng, dạ hợp, địa tinh, khua lình (Thái), mần đăng tua lình (Lào), mần năng ón (Thổ)... có tên khoa học là Fallopia multiflora (Thunb.) Haradson (Polygonum multiflorum Thunb.), thuộc họ rau răm Polugonaceae.

Đây là loại cây thảo leo bằng thân quấn, mọc xoắn vào nhau. Rễ phình thành củ, ngoài có màu nâu, trong có màu đỏ. Đông y lấy củ này làm thuốc, thường phơi khô hoặc có khi dùng tươi. Thân cây cũng được sử dụng. Lá có thể dùng làm rau ăn, dây lá cũng có thể làm thuốc.

Hà thủ ô là loại cây mọc hoang, thường mọc ở các vùng rừng núi. Theo thống kê, ở nước ta, loại cây này mọc nhiều nhất ở các tỉnh miền núi Tây Bắc sau đó đến Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Lào Cai, Lai Châu, Tây Nguyên.

Truyền thuyết về hà thủ ô trong sách y văn xưa

Trong cuốn Bản thảo cương mục của Trung Quốc xưa có ghi: Xưa có 1 người tên là Điền Nhi, khi sinh ra đã yếu ớt, sống đến 58 tuổi mà không có vợ có con.

Một hôm Điền Nhi uống rượi say nằm ở sườn núi bỗng thấy hai gốc cây leo cách xa nhau tới 3 thước mà cành lá ngả gần quấn lấy nhau, lâu lâu rời nhau ra rồi lại quấn lấy.

Điền Nhi lấy làm lại bèn đào lấy củ đem về để hỏi mọi người. Có 1 cụ già liền bảo: Anh đã không có con mà thứ cây này lại có sự lạ như vậy có lẽ là 1 vị thuốc thần tiên nên đem sắc mà uống.

Điền Nhi nghe theo bèn đem củ của cây tán bột hòa với rượu mà uống. Uống 7 ngày thì thấy nảy ra ý tưởng tình dục, uống luôn vài tháng thấy khỏe mạnh như người bình thường, uống 1 năm các bệnh tật đều khỏi, tóc đương trắng hóa đen, vẻ mặt trẻ lại, trong khoảng 10 năm sinh được vài con trai. Từ đó Điền Nhi bèn đổi tên là Năng Tự.

Năng Tự cùng con là Điền Tú uống thuốc này mà thọ tới tận 160 tuổi. Điền Tú sinh ra Thủ Ô. Thủ Ô cũng uống mà sinh được vài con trai, thọ tới 130 tuổi tóc vẫn còn đen.

Có người là Lý An Kỳ bạn thân với Thủ Ô lấy được bài thuốc đó đem về uống cũng sống rất lâu và thuật lại truyện trên...

Câu chuyện trên đây được thuật lại trong cuốn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" của cố GS Đỗ Tất Lợi với mục đích ghi lại chút ít lịch sử để hiểu về tác dụng và cách dùng vị thuốc hà thủ ô của người xưa. Tuy đã mang nhiều màu sắc huyền thoại, nhưng có thể thấy người xưa đánh giá rất cao tác dụng của vị thuốc này trong chữa bệnh.

Thực tế, hà thủ ô có rất nhiều công dụng mà chúng ta sẽ tìm hiểu dưới đây.

Dược tính, công dụng

Theo TS Võ Văn Chi, tác giả cuốn từ điển Cây thuốc Việt Nam, hà thủ ô có vị đắng chát, hơi ngọt, tính bình, tác dụng bổ huyết giữ tinh, hòa khí huyết, bổ gan thận, mạnh gân xương, nhuận tràng.

Một số tài liệu khác có ghi: Rễ củ hà thủ ô có vị đắng hơi chát, tính mát, thân dây có vị ngọt chát, tính bình, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, chỉ thống, chỉ huyết, điều kinh bổ gan, ích thận, dưỡng huyết khư phong.

Theo tác giả cuốn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam", cho đến nay, hà thủ ô còn được dùng ở phạm vi 1 vị thuốc nhân dân làm thuốc bổ, trị thần kinh suy nhược, các bệnh về thần kinh, ích huyết khỏe gân cốt, sống lâu, làm đen tóc...

Đông y dùng hà thủ ô chữa thận suy , gan yếu, thần kinh suy nhược, ngủ kém, thiếu máu, đau lưng, di mộng tinh, ra khí hư, đại tiểu tiện ra máu, táo bón, bệnh ngoài da. Đặc biệt công dụng vẫn lưu truyền trong dân gian là dùng để làm đen tóc, kể cả những trường hợp tóc bạc sớm.

Những bài thuốc kinh điển sử dụng hà thủ ô

Trong cuốn"Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam", GS Đỗ Tất Lợi giới thiệu bài thuốc "Thất bảo mỹ nhiệm đơn" rất nổi tiếng dùng để làm tóc râu trắng hóa đen, khỏe gân xương, bền tinh khí, sống lâu. Tuy nhiên, bài thuốc có rất nhiều vị thuốc, rất phức tạp nên GS đồng thời giới thiệu 1 bài thuốc khác có cùng công dụng nhưng ít vị hơn, phổ biến trong nhân dân hơn.

Bài thuốc như sau: Hà thủ ô 1.800g thái mỏng, ngưu tất 600g thái mỏng. Hai vị trộn đều, dùng đấu to đậu đen đãi sạch. Cho thuốc vào chõ, cứ 1 lượt thuốc 1 lượt đậu. Đồ chín đậu. Lấy thuốc ra phơi khô. Làm như vậy 3 lần rồi tán bột. Lấy thịt táo đen Trung Quốc trộn với bột làm thành viên 0,50g. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 30 viên. Dùng rượu hâm nóng để uống.

Ngoài ra, TS Võ Văn Chi tác giả cuốn từ điển Cây thuốc Việt Nam cũng giới thiệu bài thuốc tư cây hà thủ ô như sau: Hà thủ ô 20g, tầm gửi dâu, kỳ tử, ngưu tất 16g sắc uống. Dành cho người già xơ cứng mạch máu, huyết áp cao, nam giới tinh yếu khó có con.