Thời hoàng kim đã qua của Nhật Bản: Từng tự hào khi thế giới dường như ai cũng có đồ Sony trong nhà, giờ bị Đức vượt mặt vì ngủ quên trên hào quang quá khứ

Mới đây, số liệu chính thức của chính phủ Nhật Bản công bố ngày 15/2/2024 cho thấy tổng sản phẩm quốc nội (GDP) danh nghĩa năm 2023 của nước này là 4.200 tỷ USD, thấp hơn của Đức là 4.500 tỷ USD.

Như vậy về lý thuyết, Nhật Bản đã mất ngôi vị nền kinh tế lớn thứ 3 thế giới vào tay Đức và nguyên nhân chính được đổ lỗi cho đồng yên giảm hơn 18% trong năm 2022 và 2023 so với USD, qua đó khiến giá trị GDP tính theo USD bị sụt giảm mạnh.

Ngoài ra, việc Ngân hàng trung ương Nhật Bản (BOJ) liên tục duy trì lãi suất âm không kích thích được nhu cầu tiêu dùng hay đầu tư của doanh nghiệp cũng là một nguyên nhân.

Trong khi đó nền kinh tế phụ thuộc vào xuất nhập khẩu của Nhật Bản lại phải đối mặt với chi phí nhập khẩu tăng cao do đồng Yên mất giá. Thêm nữa, dân số già hóa nhanh cùng tỷ lệ sinh thấp càng khiến thiếu hụt lực lượng lao động cũng như xói mòn sức mua trong thị trường.

Tuy nhiên theo hãng tin Bloomberg, nguyên nhân chính nằm ở tư tưởng "Nhật Bản là trung tâm" (Japan Centricism) cùng một giấc mơ vượt qua Mỹ chẳng bao giờ thành hiện thực.

Hãng tin Bloomberg cho rằng Nhật Bản cần dỡ bỏ những vùng bảo hộ, giảm bớt thủ tục hành chính, tuyển dụng thêm tài năng từ nước ngoài và đặc biệt là loại bỏ tư tưởng "Nhật Bản là trung tâm" (Japan Centricism) đã ăn sâu vào tiềm thức các doanh nghiệp.

Chuyên gia Kazumi Nishikawa của Bộ Công thương Nhật Bản cho biết việc thần thánh hóa công nghệ Nhật là điều "ngu ngốc" khi thời kỳ đỉnh cao của họ đã qua. Đây là thời điểm cần tiếp thu cái mới, cần sự cầu thị và học hỏi chứ không phải đắm mình trong hào quang quá khứ.

"Tư tưởng sản phẩm phải tự nghiên cứu và sản xuất tại Nhật Bản không còn hiệu quả nữa", ông Nishikawa thừa nhận.

Hiện nền kinh tế thứ 4 thế giới đang đổ hàng trăm tỷ Yên vào mảng chip điện tử nhưng thế vẫn chưa là gì so với số tiền Mỹ chi vào mảng này.

Theo các thống kê, nền kinh tế số 1 thế giới đã chi tới 52 tỷ USD, tương đương 5,7 nghìn tỷ Yên để phát triển mảng chip nhằm cạnh tranh với Trung Quốc.

Trong khi đó, quốc gia hàng xóm của Nhật Bản là Hàn Quốc cũng chi nhiều tiền chẳng kém. Những tập đoàn như Samsung hay SK đã cam kết để thêm 450 tỷ USD cho mảng này trong 10 năm tới.

Thậm chí doanh nghiệp TSMC của Đài Loan cũng cho biết sẽ chi tới 100 tỷ USD cho mảng mà họ đang dẫn đầu trong 3 năm tới.

"Nếu không chịu đầu tư cho tương lai, Nhật Bản sẽ luôn phải phụ thuộc vào nước khác trong kỷ nguyên công nghệ số", Giám đốc Yuko Harayama của Viện nghiên cứu Riken nhấn mạnh.

Vào năm 1995 khi tờ Fortune bắt đầu công bố danh sách Global 500, cái tên Mitsubishi của Nhật Bản đã đánh bại những thương hiệu như Walmart, Exxon, GM-vốn là các hãng sẽ thống trị bảng xếp hạng sau này.

Với tổng doanh thu 176 tỷ USD, Mitsubishi đánh bại hàng loạt những cái tên đình đám như AT&T, Citicorp, DuPont, P&G thời đó.

Ngoài ra trong top 10 còn có những cái tên Nhật Bản khác như Mitsui, Itochu, Sumitomo, Marubeni và Nissho Iwai (Sojitz).

Nếu xét trong tổng bảng xếp hạng Global 500 thì các công ty Nhật Bản nhiều thứ 2 với 149 hãng góp mặt, đứng đầu là Mỹ với 151.

Tuy nhiên nếu xét về tổng doanh thu toàn bộ doanh nghiệp Nhật Bản góp mặt trong Global 500 thì chúng cao hơn bất kỳ thị trường nào, kể cả Mỹ lẫn Châu Âu.

Ngoài ra hàng loạt những cái tên nổi tiếng như Sony, Panasonic, Toshiba...cũng khiến “Made in Japan” trở thành biểu tượng cho chất lượng, sự thịnh vượng và phát triển của Nhật Bản.

Vậy nhưng 29 năm trôi qua và mọi chuyện đã hoàn toàn thay đổi.

Nhật Bản hiện chỉ còn 41 công ty góp mặt trong Global 500, thấp hơn 136 của Mỹ và 135 của Trung Quốc đại lục.

Tổng doanh thu các thương hiệu Nhật góp mặt trong bảng xếp hạng này chỉ vào khoảng 2,8 nghìn tỷ USD năm 2022, tương đương 6,8% toàn bộ công ty thuộc danh sách.

Trong khi đó, các doanh nghiệp Mỹ có mặt trong Global 500 chiếm 31,8% tổng doanh thu toàn bảng xếp hạng, Trung Quốc đóng góp 27,5%.

Hiện Toyota là doanh nghiệp Nhật Bản xếp hạng cao nhất ở bậc 19 với 274 tỷ USD doanh thu. Còn cựu vương Mitsubishi năm nào thì hiện đứng thứ 45 với 159 tỷ USD doanh thu, sau cả những công ty quốc doanh Trung Quốc như China Baowu Steel Group.

Những cái tên đình đám của Nhật Bản như Toshiba thì nay đã phải bán mình với giá 14 tỷ USD. Hãng Sony thì gánh khoản nợ lớn từ năm 2012, Sharp kinh doanh thua lỗ và phải nhờ chính phủ cứu trợ.

Panasonic thì từng nghĩ đến việc bán tất cả các mảng kinh doanh thua lỗ, bao gồm cả sản xuất tivi-vốn là mảng từng đem lại tên tuổi cho tập đoàn này.

“Đã từng có thời điểm ai cũng có đồ Sony trong nhà, nhưng giờ đây chẳng ai nhìn thấy lại hình ảnh đó một lần nào nữa”, chuyên gia phân tích Tony Costa của Forrester Research nhận định.

Hiện phần lớn những tập đoàn điện tử tiêu dùng từng nổi tiếng của Nhật Bản đều phần lớn suy yếu, phá sản hoặc sống lay lắt với chút ít lợi nhuận.

Nhật Bản nổi tiếng với các sản phẩm chất lượng của mình, thế nhưng chính việc chú trọng quá nhiều vào gìn giữ bản sắc này mà quên đi lợi nhuận, lo trước lo sau không dám cải tiến đã khiến nền kinh tế thứ 4 thế giới mất đi lợi thế phát triển đáng có.

Hiện nay Nhật bản vẫn dẫn đầu thế giới trong một số công nghệ như robot hay siêu máy tính. Những kỹ sư Nhật Bản thậm chí mới đây đã phá vỡ kỷ lục thế giới về tốc độ đường truyền Internet.

Trong bản đánh giá chuỗi cung ứng của Nhà Trắng-Mỹ được công bố vào năm 2021, Nhật Bản được nhắc đến 85 lần, nhiều hơn so với Hàn Quốc và Đài Loan nhưng tương đương với Châu Âu.

Chủ tịch danh dự Tetsuro Higashi của công ty bán dẫn Tokyo Electron cho biết việc định hình điểm yếu của công nghệ Nhật Bản không đồng nghĩa với việc phải xây dựng lại cả một ngành từ con số 0.

Trên thực tế, ngành chất bán dẫn của Nhật cũng đã có nền tảng với bộ nhớ của Kioxia hay cảm ứng ảnh của Sony cùng vô số các nhà sản xuất, lắp ráp chip khác.

Thế nhưng điều khó khăn ở đây là Nhật Bản chưa kết nối được những doanh nghiệp này thành một hệ thống cũng như tạo nên sản phẩm cốt lõi của mình.

Hệ quả là theo báo cáo của IC InSights, thị phần chip điện tử của Nhật Bản đã giảm từ 50% năm 1990 xuống chỉ còn 6% hiện nay.

Một báo cáo khác của tổ chức Stiftung Neue Verantwortung tại Đức cho thấy đóng góp của ngành chip Nhật Bản cho thế giới đã suy giảm trong 25 năm qua và để Trung Quốc vượt qua.

Một báo cáo của chuyên gia tư vấn Takami Yunogami được trình bày trước Hạ viện Nhật Bản cho thấy nước này từng sản xuất bộ nhớ cho những chiếc máy tính lớn (mainframe computer), nơi khách hàng đòi hỏi chất lượng cực cao và bảo hành tới 25 năm.

Thế nhưng khi mảng máy tính cá nhân trỗi dậy thì ngành công nghiệp Nhật lại không bắt kịp, để rồi bị Samsung vượt qua với những bộ nhớ giá rẻ chỉ bảo hành có 3 năm.

Tương tự với mảng xe điện, những thương hiệu hàng đầu như Toyota đang chú trọng quá nhiều đến vấn đề chất lượng, lo ngại đủ các yếu tố để rồi chậm chân trước Trung Quốc.

Rõ ràng trong kỷ nguyên công nghệ thay đổi từng ngày, Nhật Bản đang mắc căn bệnh "chất lượng cao" trong khi khách hàng thay mới sản phẩm liên tục và ưa chuộng giá rẻ.

Một yếu điểm nữa khiến công nghệ Nhật Bản gặp cản trở là chính phủ quá coi trọng những tập đoàn trong nước mà bỏ quên khả năng hợp tác phát triển với nước ngoài.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, việc hợp tác và làm việc chung với người nước ngoài là một yếu tố hỗ trợ tích cực cho mảng công nghệ.

Tinh thần lao động của người Nhật là đáng kính nể nhưng nếu không thể hòa nhập được với thế giới, tiềm năng công nghệ của họ sẽ bị giới hạn.

Một ví dụ điển hình là năm 1999, Nhật Bản xúc tiến vụ sáp nhập, mua lại của Hitachi với bộ phận sản xuất bộ nhớ của NEC dưới cái tên mới: Elpida.

Thế nhưng kế hoạch vun trồng cho tập đoàn Hitachi thất bại hoàn toàn vào năm 2012 khi Elpida phá sản cùng khoản nợ 5,5 tỷ USD, để rồi bị công ty Mỹ Micron Technology mua lại.

"Tất cả những gì chúng tôi cố thử đều không thành công, từ các dự án quốc gia cho đến liên doanh đều thất bại. Mảng chip điện tử hiện đã nằm ngoài tầm khôi phục để vươn lên top thế giới rồi", chuyên gia Yunogami thừa nhận.

Dẫu vậy, báo cáo của Yunogami cũng cho thấy Nhật Bản vẫn còn cơ hội sản xuất thiết bị phụ trợ và nguyên liệu thô cho ngành chip nếu không thể cạnh tranh trực tiếp.

Thật trớ trêu nhưng ông hoàng công nghệ một thời nay lại chỉ còn cơ hội nếu sản xuất phụ trợ cho những người chơi khác như Mỹ, Trung Quốc, Hàn Quốc, Đài Loan.

Sau thời hoàng kim của mình, nhiều tên tuổi lớn Nhật Bản giờ đây không phá sản thì lại đi làm thuê cho các hãng nước ngoài.

Ví dụ như Sony từng phải cung cấp linh kiện camera cho iPhone, Sharp cũng đã từng cung cấp màn hình cho điện thoại của Apple.

Panasonic thì từ bỏ mảng smartphone để tập trung vào đồ gia dụng, Sony thì hưởng lợi nhờ dòng máy chơi game PlayStation cùng ngành phim ảnh, âm nhạc ở Hollywood.

Đã có thời điểm nói đến máy tính, người ta không còn nhớ đến Toshiba hay Sony nữa mà là Levono của Trung Quốc. Nói về smartphone thì Huawei, Xiaomi của Trung Quốc lấn át hoàn toàn điện thoại Nhật Bản, còn xe điện thì BYD chiếm ưu thế rất lớn.

Ngay cả mảng tivi từng là niềm tự hào Nhật Bản thì nay TCL của Trung Quốc cũng đang trỗi dậy nhanh chóng.

Theo Fortune, nền kinh tế Nhật Bản đã bỏ lỡ các cuộc cách mạng công nghệ, coi thường xu thế khởi nghiệp vì mải mê đối phó với tình trạng tăng trưởng giảm tốc, giảm phát cùng những hệ lụy kéo dài kể từ sau cuộc khủng hoảng bong bóng cuối thập niên 1980.

Đà tăng trưởng thấp chỉ vào khoảng 5,3% suốt 10 năm qua của nền kinh tế lớn thứ 3 thế giới đã khiến các tập đoàn nổi tiếng nước này không có nhiều cơ hội phát triển.

Trong khi đó, nền kinh tế Mỹ tăng trưởng bình quân đến 23% cùng kỳ, còn Trung Quốc đại lục là 83%, qua đó vượt mặt Nhật Bản để lấy ngôi vị số 2 thế giới.

Đồng quan điểm, chuyên gia kinh tế Norihiro Yamaguchi của Oxford Economics nhận định Nhật Bản không chỉ tăng trưởng giảm tốc mà còn bỏ lỡ nhiều cơ hội bùng nổ và cách mạng công nghệ, vốn đem lại lợi ích cực lớn cho những nền kinh tế khác.

Chuyên gia Yamaguchi chỉ ra tỷ lệ sinh viên tốt nghiệp ngành công nghệ của Nhật Bản hiện nay rất thấp, thế rồi văn hóa trọng nam khinh nữ khiến Nhật Bản bỏ lỡ lượng lớn tài năng và sức lao động của phụ nữ.

Tồi tệ hơn là kiểu kinh doanh bảo thủ, ít chịu đầu tư đổi mới khiến các tập đoàn lớn của nước này bỏ lỡ hàng loạt những cơ hội bùng nổ.

“Doanh nghiệp Nhật Bản hiện nay chỉ chú ý đến cắt giảm chi phí nhân công hơn là tăng cường đầu tư đổi mới, phát triển những mảng kinh doanh mới”, chuyên gia Yamaguchi ngán ngẩm.

Chính vì nguyên nhân này mà nền kinh tế thứ 4 thế giới chẳng có nổi một tập đoàn công nghệ lớn nào lọt được vào Global 500, tương tự như những gì Alphabet (Google), Microsoft, Alibaba hay Tencent đã làm.

“Nhật Bản không giống Trung Quốc khi không nhận ra được đà phát triển của các nhà khởi nghiệp như Jack Ma (Alibaba) hay Pony Ma (Tencent)”, chuyên gia Vasuki Shastry của Chatham House nhận định.

Lấy ví dụ trong ngành tivi-vốn từng làm nên tên tuổi Nhật Bản như Sony, Sharp. Dù đã thống trị thị trường nhưng những thương hiệu này lại không chuyển đổi thành công sang dạng tivi màn hình phẳng, không bắt kịp xu thế vì sự bảo thủ.

Trong khi đó sự cạnh tranh quá lớn, lợi nhuận giảm đã khiến những cái tên nhỏ hơn như JVC, Hitachi, Fujitsu, Toshiba rút khỏi thị trường thay vì đầu tư tìm hiểu thị trường ngách, phát triển công nghệ mới. Hậu quả là cuộc cách mạng màn hình phẳng khiến LG và Samsung của Hàn Quốc trỗi dậy.

Tương tự, việc coi thường mảng khởi nghiệp khiến Nhật Bản bỏ lỡ tiếp cuộc cách mạng điện thoại thông minh. Trong khi Panasonic và Sony quá tập trung vào thị trường nội địa, bỏ qua những cải tiến công nghệ trên thế giới thì Apple bất ngờ xuất hiện với iPhone và chuỗi cung ứng của họ tại Trung Quốc.

Ngay cả khi smartphone thành xu thế với sự gia nhập của Google và Android, các hãng điện thoại Nhật cũng chậm chạp cải tiến để rồi bị Samsung của Hàn Quốc cho “hít khói”.

Thậm chí ngay cả các tập đoàn đã từng lọt vào Global 500 của Nhật Bản cũng đã “ngồi” ở đó suốt nhiều thập niên mà chẳng có lấy một cái tên mới nào gia nhập.

“Việc thiếu những tên tuổi khởi nghiệp mới khiến những cái tên Nhật Bản ngày càng biến mất trong bảng xếp hạng Global 500”, chuyên gia Yamaguchi thừa nhận.

Thương hiệu gần đây nhất của Nhật Bản lọt vào danh sách này là Toyota Tsucho, hãng giao dịch thuộc tập đoàn Toyota và mới chỉ quay lại bảng xếp hạng cách đây 6 năm. Trên tổng số, thương hiệu này nằm trong Global 500 được khoảng 15 năm.

Trái ngược lại, hàng loạt những tên tuổi của Mỹ hay Trung Quốc mới xuất hiện và bùng nổ mạnh mẽ. Lấy ví dụ như Tesla, đế chế xe điện của nhà Elon Musk này mới chỉ xuất hiện trong Global 500 cách đây 4 năm nhưng đã leo lên vị trí 152, vượt qua 3/4 những cái tên đến từ Nhật Bản.

Vào năm 1964 khi Nhật Bản đăng cai kỳ Thế vận hội Olympic đầu tiên của mình, quốc gia này đã làm cả thế giới trầm trồ với những công nghệ tiên tiến, từ những đoàn tàu cao tốc chạy 210 km/h (Shinkansen) đến những băng nhạc cassette của Sony.

Có thể nói thập niên 1960-1970 là thời kỳ vàng son của công nghệ Nhật Bản khi các doanh nghiệp nước này luôn đi đầu trong nhiều công nghệ mới, thậm chí nhiều người còn mơ đến viễn cảnh quốc gia này vượt cả nền kinh tế số 1 thế giới lúc đó là Mỹ.

Thế nhưng giấc mơ đó chẳng bao giờ xảy ra.

Lần cuối cùng Nhật Bản thu hút được sự chú ý của truyền thông quốc tế là vào năm 2021 khi tổ chức kỳ Thế vận hội 2020 (phải lùi 1 năm vì đại dịch Covid-19).

Trớ trêu thay trong bối cảnh dịch bệnh, chẳng có ai quan tâm đến những thành quả công nghệ của họ. Giới truyền thông quốc tế chỉ để ý đến số ca nhiễm mới và những chiếc giường bằng giấy trong làng thể thao liệu có đủ "chắc".

Theo hãng tin Bloomberg, ngay cả khi không có dịch bệnh thì thời hoàng kim của Nhật Bản cũng đã qua.

Những niềm tự hào của nền kinh tế này như tivi màu, băng cassette hay máy tính cá nhân giờ đã bị thay thế bởi smartphone, xe điện, chip bán dẫn...đều là các sản phẩm mà Nhật Bản không dẫn đầu.

Thậm chí là người láng giềng Hàn Quốc hiện nay cũng vượt Nhật Bản về mảng smartphone và chip nhớ điện tử, còn Trung Quốc thì cho nền kinh tế này “hít khói” ở mảng xe điện và sản xuất smartphone.

Ngay cả ở mảng tàu cao tốc từng là niềm tự hào của Nhật Bản thì hiện nay đang bị Trung Quốc dần vượt mặt.

Câu chuyện ở đây không đơn giản chỉ là niềm tự hào dân tộc bị tổn thương mà nó còn liên quan đến cả một nền kinh tế đang cố gắng níu kéo thời hoàng kim của mình bằng kỳ Olympic 2020.

Trong khi Mỹ và Trung Quốc tranh cãi nhau về bằng sáng chế, ganh đua nhau về kỹ thuật tiên tiến nhất cũng như đặt ra các tiêu chuẩn cho công nghệ mới thì Nhật Bản, từng là niềm tự hào của Châu Á nay lại bị "ra rìa".

Tất nhiên, chính quyền Tokyo nhận ra điều đó khi có kế hoạch thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp sản xuất chip điện tử như một dự án quốc gia, song hành với chiến lược đảm bảo an ninh lương thực cũng như nhiên liệu.

Vậy nhưng theo hãng tin Bloomberg, kế hoạch này muốn thành công cần đòi hỏi sự thay đổi gốc rễ tại Nhật Bản.

Cách đây 40 năm, Mỹ và Nhật Bản từng nổ ra xung đột thương mại khi nền kinh tế xứ sở mặt trời mọc bùng nổ. Tại thời điểm đó, Mỹ đã áp đặt các quy định về tỷ lệ sử dụng chip điện tử nội địa lên các mặt hàng hoặc sẽ phải chịu mức thuế thương mại đặc biệt.

"Mỹ từng coi sự trỗi dậy của Nhật Bản là mối đe dọa và cần phải kiểm soát", Cựu bộ trưởng ngoại giao về chính sách kinh tế tài khóa Nhật Bản, ông Akira Amari cho biết.

Thế nhưng thay vì đấu tranh hoặc tìm đường phát triển mới, các công ty Nhật lại chấp nhận chỉ tập trung vào thị trường trong nước. Một phần nguyên nhân cũng là do việc tự mãn với thành quả công nghệ phát triển được, qua đó từ bỏ thị trường nước ngoài béo bở khi bị Mỹ áp thuế.

Ví dụ điển hình của câu chuyện này là Docomo, công ty Nhật Bản tiên phong trong công nghệ kết nối điện thoại với Internet nhưng giờ đây thế giới lại chỉ nhớ đến Apple và Samsung.

"Nhật Bản rất giỏi trong việc sáng chế, đi từ 0 đến 1, nhưng lại chẳng thành công lắm cho việc phát triển đi lên 10. Nhật Bản có thể thắng trong công nghệ nhưng lại thua trong kinh doanh", ông Amari ngậm ngùi.

Như một hệ quả tất yếu, chuyên gia phân tích Stephen Baker của NPD Group nói thẳng: “Mọi người đều nhận ra rằng những ngày tháng hoàng kim trước kia của các doanh nghiệp Nhật Bản sẽ không quay trở lại nữa”.

*Nguồn: Fortune, Bloomberg

Băng Băng