Ngân hàng đau đầu vì 'Cho vay thế chấp': Vườn hồng có lối, nhưng chưa ai vào?

Của tôi là của tôi, còn của anh tôi cũng không chia đôi

Tháng 11 năm 2013, tại một kho hàng thuộc địa bàn xã An Hồng, huyện An Dương, thành phố Hải Phòng phát sinh sự kiện tranh chấp xử lý tài sản bảo đảm hàng hóa giữa 7 ngân hàng. Số là, kho hàng này thuộc về một doanh nghiệp chuyên doanh vật liệu xây dựng và 7 ngân hàng cùng tài trợ tín dụng cho doanh nghiệp này trên cơ sở nhận bảo đảm bằng mặt hàng thép tại kho hàng.

Trước đó, thông thường khi các ngân hàng tài trợ tín dụng cho doanh nghiệp, thì chỉ chấp nhận cho vay tới 60-70% giá trị tài sản bảo đảm và giá trị số lượng hàng hóa dùng để bảo đảm luôn lớn hơn giá trị số dư nợ cho vay. 

Tuy nhiên, gặp khó khăn của tình hình kinh tế vĩ mô, doanh nghiệp mặc dù có uy tín cao với các ngân hàng nhưng cuối cùng cũng lâm vào tình trạng vi phạm, khi mà có ngân hàng đã phát hiện số lượng hàng hóa trong kho hàng bị thiếu hụt và không bảo đảm đủ cho dư nợ cho vay. 

Ngân hàng nào bị thiếu hụt hàng hóa? Hay có hiện tượng doanh nghiệp nhầm lẫn hoặc cố ý thế chấp trùng hàng để cùng một lúc bảo đảm cho nhiều khoản vay tại nhiều ngân hàng? 

Các câu hỏi đang đặt ra chưa có lời giải, thì trong ngày 8 và 9 tháng 11 năm 2012, một ngân hàng cỡ bự thuộc khối quốc doanh đã hành động trước.

Bố trí, 120 xe tải trọng lớn, với đội ngũ khuân vác hùng hậu, dưới sự bảo kê mạnh mẽ của một đội hình các thanh niên lì lợm ở độ tuổi giữa thanh và thiếu niên, Chi nhánh ngân hàng thương mại Nhà nước này đã ngang nhiên vận chuyển khoảng 7.000 tấn hàng trên tổng số lượng lưu kho 10.000 tấn hàng ra khỏi kho hàng trước sự chứng kiến bất lực của các ngân hàng bạn. Sau đó, với số hàng ít ỏi còn lại trong kho, các ngân hàng cổ phần họp bàn và tự hỏi nhau cần phải làm gì.

Ai nhanh tay cướp bằng tay em

Trong vụ việc nêu trên, các ngân hàng bị “cướp hàng” rất bức xúc khi mà việc nhận thế chấp hàng của ngân hàng mình có lập hợp đồng thế chấp, có đăng ký giao dịch bảo đảm tại Trung tâm Đăng ký Quốc gia về giao dịch bảo đảm để xác lập quyền ưu tiên xử lý tài sản, thậm chí có cả khoanh vùng hàng hóa lại, thuê bảo vệ trông giữ 24/24h.

Nhưng thật khó nói ngân hàng quốc doanh kia “cướp hàng”, khi mà họ cũng xuất trình hợp đồng thế chấp hàng của họ với số lượng hàng thế chấp khoảng chừng 7.000 tấn hàng, cũng có đăng ký giao dịch bảo đảm như ai và khi xử lý họ cũng có quyết định thu giữ tài sản bảo đảm một cách đàng hoàng. 

Vấn đề là khác với những loại tài sản bảo đảm như nhà đất, ô tô có giấy tờ đăng ký dễ quản lý, dễ xác định, tài sản bảo đảm ở đây là cùng một mặt hàng thép, mà khi đã trộn lẫn vào để thu giữ, thì thép nào chẳng giống thép nào. 

Cùng một mặt hàng, quản lý trong cùng một kho hàng, thì quả thật hàng nào chẳng là hàng, rất khó chứng minh ngân hàng quốc doanh kia đã lấy trùng hàng của mình. Một khi đã khó trong việc chứng minh, thì những giấy tờ chứng nhận đăng ký giao dịch bảo đảm của các ngân hàng có giá trị như giấy lộn. 

Nếu khởi kiện ra Tòa án, thì thời gian dai dẳng, chi phí tốn kém mà hiệu quả xa vời. Lựa chọn hướng tố giác nhờ cơ quan công an hỗ trợ xử lý việc chiếm đoạt tài sản bảo đảm, thì thủ tục tố tụng hình sự đòi hỏi phải làm rõ các yếu tố dấu hiệu có hay không có tội phạm. 

Khi đó các tổn thất của mỗi ngân hàng cần phải được làm rõ, các sai phạm của cán bộ các cấp của mỗi ngân hàng cũng cần được làm rõ. Còn việc có thu hồi được hàng hóa trùng lấn từ ngân hàng quốc doanh hay không thì chưa rõ, nhưng việc ngân hàng quốc doanh này đã làm mọi việc để bảo toàn cho vốn nhà nước là đã rõ.

Và cái rõ của các ngân hàng bị vạ lây là nhận thức chưa được vạ má đã sưng, để từ đây rút được một bài học kinh nghiệm trong việc nhận và xử lý hàng hóa thế chấp là “ai nhanh tay cướp bằng tay em”.

Đi bơi cũng đành khoác phao cứu sinh... thủng

Năm 2011, xảy ra vụ việc 5 ngân hàng trên địa bàn thành phố Cần Thơ cùng tranh chấp một kho hàng rỗng của Công ty An Khang, các ngân hàng đã phần nào nhận thức rõ rủi ro trong việc nhận hàng hóa thế chấp. 

Đây là một sản phẩm cho vay mà các rủi ro khách quan thường xuyên xảy ra như hàng hóa khó xác định rõ ràng quyền sở hữu, có thể bị hỏng, bị hủy, bị mất cắp, bị tháo ruột, bị bán cho nhiều người, bị thế chấp trùng cho nhiều ngân hàng, bị gán nợ, bị chủ nợ khác chiếm giữ trên thực tế. 

Các rủi ro này dẫn đến khó quản lý và nếu xảy ra sẽ gây ảnh hưởng xấu đến khả năng trả nợ của khách hàng do đây cũng là nguồn lực kinh doanh của khách hàng. Sau đó, lần lượt các ngân hàng đều phát sinh rủi ro liên quan đến dạng cho vay này. 

Đây là điều tất nhiên bởi lẽ, trong thời kỳ tăng trưởng tốt của ngành ngân hàng, các doanh nghiệp có nhu cầu tín dụng lớn thường là các doanh nghiệp sản xuất hàng hóa quy mô lớn và thường được các ngân hàng đánh giá cao. Các ngân hàng coi đây là các doanh nghiệp “anh hùng” để cố gắng lôi kéo, tài trợ tín dụng ưu đãi, thậm chí chấp nhận các tài sản bảo đảm có rủi ro cao như thế chấp hàng hóa tồn kho luân chuyển... 

Đến thời kỳ suy thoái và bất ổn của nền kinh tế, lần lượt các doanh nghiệp này trở thành “tội đồ” kéo theo các rủi ro về cả tài sản bảo đảm lẫn hậu quả về tín dụng cho ngân hàng.

Đến nay, vấn đề này vẫn còn nguyên vẹn, hầu hết các doanh nghiệp còn sống được, có cơ tồn tại được đều là các doanh nghiệp vẫn còn duy trì được sản xuất ra hàng hóa. Tuy nhiên, sức cùng lực kiệt, bao nhiêu tài sản của chủ doanh nghiệp lẫn doanh nghiệp hầu như đều đã đem thế chấp hết cho ngân hàng, còn lại là hàng hóa.

Vào cuối năm 2012, hầu hết các ngân hàng đều đã sợ và từ chối giải ngân cho những khoản vay thế chấp bằng hàng. Lý do thì ai cũng rõ, một công thức cho vay mới hình thành “TC = TC và CC = CC”, có nghĩa là “Thế chấp” bằng “Tín chấp” còn “Cầm cố” bằng “Chắc chắn”. 

Nhưng để nhận cầm cố được hàng hóa, thì phải có kho hàng riêng của ngân hàng, trong khi không ngân hàng nào đủ lực để làm được điều này. Cũng không thể bắt khách hàng mang hàng hóa sản xuất từ một nơi về thế chấp ở một nơi xa xôi khác làm phá vỡ logic phân phối kinh doanh.

Ngân hàng đành chọn giải pháp án binh bất động, một trong những nguyên nhân tạo thành hậu quả trông thấy cho ngành ngân hàng qua kết quả tăng trưởng dư nợ tín dụng âm và tăng trưởng chậm chạp của hầu hết các ngân hàng trong từng tháng của Quý 1 2013.

Nhưng trước áp lực kinh doanh lợi nhuận của ngân hàng và thực tế trước sự sống của doanh nghiệp và nền kinh tế, từ tháng thứ hai của Quý 1 năm nay, một số ngân hàng thuộc khối quốc doanh tại miền Nam sau khi lên dây cót tinh thần về việc cứ làm, miễn đừng sai sót, vụ lợi cá nhân, đã bắt đầu có dấu hiệu cho vay trở lại với doanh nghiệp trên cơ sở nhận hàng hóa thế chấp, nhất là những doanh nghiệp chuyên doanh sản xuất hàng nông nghiệp. 

Khối ngân hàng thương mại cổ phần có sự khó khăn hơn trong lựa chọn này, bởi áp lực bảo toàn đồng vốn cao hơn do thuộc tính sở hữu tư nhân và nếu tiếp tục cho vay thế chấp hàng hóa, họ sẽ phải chấp nhận tình trạng như đi bơi trên sông sâu mà khoác một chiếc phao cứu sinh thủng.

Vườn hồng đã có, nhưng chưa ai vào

Thực tế đã phản ánh, các doanh nghiệp còn duy trì được hoạt động sản xuất hàng hóa chính là những điểm sáng trong bối cảnh bức tranh kinh tế Việt Nam hiện tại. Việc tài trợ tín dụng và nhận bảo đảm bằng hàng hóa thế chấp vẫn là điều tất yếu đối với các ngân hàng. Vấn đề là tìm lối thoát phá vòng luẩn quẩn trong cho vay thế chấp hàng hóa.

Tại Hội thảo “Những rủi ro và cơ hội phát triển tín dụng nông nghiệp ở Việt Nam” do IFC và World Bank đồng tổ chức tại khách sạn Hilton ngày 21-02-2013, một chuyên gia nước ngoài đã nêu lên giải pháp, thiết nghĩ có thể trở thành lối thoát hữu hiệu phù hợp với tình hình của Việt Nam. 

Ở một số nước có nền kinh tế phát triển, một số hãng kho vận uy tín đứng ra làm trung gian gửi giữ hàng hóa. Khi các doanh nghiệp gửi hàng vào kho, họ sẽ được cấp những chứng chỉ ghi nhận thông tin về số lượng, chất lượng, chủng loại và sở hữu về hàng hóa. Các doanh nghiệp có thể đem các chứng chỉ này thế chấp vay vốn tại các ngân hàng. 

Với độ uy tín cao của hãng kho vận, ngân hàng sẽ mặc nhiên ghi nhận các thông tin để nhận thế chấp hàng hóa mà không nhất thiết phải thẩm định trực tiếp hàng. 

Khi cần xử lý tài sản bảo đảm, chỉ với chứng chỉ này, ngân hàng cũng có thể bán được hàng hóa với sự hợp tác của hãng kho vận qua các thủ tục pháp lý hợp lý. Với sự phối hợp tổng thể trên, các mắt xích của nền kinh tế được phối hợp nhịp nhàng, giảm bớt các chi phí không cần thiết và giảm thiểu hầu hết các rủi ro thuộc tính của thế chấp hàng hóa.

Ở Việt Nam, đến nay chưa có một hãng kho vận nào đầu tư đủ chiều sâu về uy tín, công nghệ và điều kiện để các ngân hàng tin cậy hợp tác toàn diện trong lĩnh vực này. Lý do gồm các yếu tố cộng hưởng: công nghệ quản trị kho hàng, vốn đầu tư và hành lang pháp lý. 

Chúng ta thiếu cả ba yếu tố này. Với hai yếu tố đầu tiên, trước tiềm năng dồi dào của thị trường Việt Nam hoàn toàn có thể kêu gọi những hãng Logistic ưu việt trên thế giới đầu tư và mở rộng thị trường dịch vụ ở Việt Nam, nhưng trước tiên chúng ta cần hoàn thiện yếu tố về hành lang pháp lý đối với lĩnh vực này.

Các vấn đề về điều kiện hoạt động, giới hạn nghiệp vụ, bảo hiểm trách nhiệm, quy chuẩn hoạt động .. áp dụng cho các doanh nghiệp kho vận chuyên doanh lĩnh vực này cần được soạn thảo thành pháp quy. Các vấn đề pháp lý về sự phân định rạch ròi quyền sở hữu hàng hóa, quy trình phối hợp quản lý hàng hóa thế chấp giữa ngân hàng, bên kho vận, bên thế chấp cần được làm sáng tỏ bằng quy định pháp luật.

Có hành lang pháp lý này, thì vườn hồng đã mở cho những doanh nghiệp kho vận triển khai nghiệp vụ kinh doanh quản lý hàng hóa thế chấp tại Việt Nam, tạo nên sự kinh doanh chuyên biệt và qua đó cũng góp phần quản trị tốt các rủi ro của việc nhận hàng hóa thế chấp đối với các ngân hàng.

Đây chỉ là một trong các giải pháp tạo lối ra cho hoạt động cho vay nhận thế chấp hàng hóa của các ngân hàng nhằm thúc đẩy sự tăng trưởng trở lại của hoạt động sản xuất trong nền kinh tế. Như vậy, hóa ra không thiếu các phương án, mà điều cần là sự thực thi một trong các phương án khả thi.

Luật sư Trần Minh Hải

Giám đốc điều hành Công ty Luật BASICO