Nocebo: Hiệu ứng kỳ lạ sau khi tiêm vắc-xin COVID-19

Bạn cảm thấy thế nào sau khi tiêm vắc-xin COVID-19? Đối với bản thân tôi, mũi tiêm thứ nhất đem lại trải nghiệm không mấy dễ chịu. Trong 3 ngày liên tiếp, tôi đã bị sốt, đau mỏi cơ bắp, đặc biệt là cánh tay nhận mũi tiêm sưng đến nỗi không thể cầm khăn tắm được.

Mũi tiêm thứ hai 2 tháng sau đó thì dễ chịu hơn. Không có bất kỳ tác dụng phụ nào phía trên lặp lại với tôi ngoại trừ một chút khó chịu ở vị trí tiêm. Lần gần đây nhất, mũi tiêm thứ ba đưa tôi trở lại những trải nghiệm sau mũi tiêm đầu, nhưng tất cả tác dụng phụ đều ở mức nhẹ và không kéo dài quá 1 ngày.

Tôi đã từng cho rằng thứ tự đó là một điều hiển nhiên, khi cơ thể bạn mới tiếp xúc với một vắc-xin hoàn toàn mới, hệ miễn dịch của bạn sẽ phải phản ứng mạnh nhất. Những mũi tiêm nhắc lại sau này dĩ nhiên sẽ nhẹ hơn, khi cơ thể đã quen dần với sự hiện diện của các kháng nguyên COVID-19.

Thế nhưng sau khi đọc một nghiên cứu trên tạp chí JAMA Network Open , tôi chợt nghĩ có thể mọi chuyện không tự nhiên diễn ra như vậy. Đặc biệt là trong mũi tiêm thứ nhất, có vẻ tôi đã bị vướng vào một hiệu ứng gọi là nocebo, theo đó, những tác dụng phụ quá mức của vắc-xin chỉ là kết quả từ trí tưởng tượng.

Tôi đã tự tưởng tượng ra mình bị sốt chỉ để hợp lý hóa 2 ngày nghỉ phép, nghĩ rằng mình đang mệt nhừ người vì một người bạn đã tiêm vắc-xin trước đó nói vậy. Còn cánh tay sưng, nó có thể đã sưng thật – nhưng chỉ là một chút chứ không đến nỗi nghiêm trọng như tôi mô tả.

Tất cả tác dụng phụ của vắc-xin COVID-19, đối với riêng tôi, hóa ra chỉ là hiệu ứng nocebo.

Hiệu ứng nocebo là gì?

Nocebo trong tiếng Latinh có nghĩa là "Tôi sẽ làm hại bạn". Thuật ngữ này lần đầu tiên được Walter Kennedy, một bác sĩ người Mỹ sử dụng vào năm 1961 để chỉ kỳ vọng tiêu cực của một người đối với một liệu pháp y tế dẫn tới các tác dụng phụ tiêu cực của nó.

Nocebo vì vậy xuất phát từ chính tâm lý tưởng tượng của bệnh nhân chứ không phải từ các dược tính có thật của thuốc hay liệu pháp. Chẳng hạn, khi bạn đọc hướng dẫn sử dụng một loại thuốc và quá chú ý hoặc lo lắng đến phần ghi tác dụng phụ của nó, bạn nhiều khả năng sẽ gặp phải các tác dụng phụ ấy ngoài đời thật.

Hàng trăm nghiên cứu và các thí nghiệm ngẫu nhiên có nhóm chứng được thực hiện trong hơn nửa thế kỷ qua đã cho thấy: Khi các bác sĩ giải thích kỹ tác dụng phụ của một loại thuốc cho 2 nhóm bệnh nhân, rồi cho một nhóm uống thuốc thật và một nhóm uống giả dược (là những viên nang chỉ chứa chất trơ như tinh bột), thì cả hai nhóm đều gặp phải các tác dụng phụ được bác sĩ giải thích.

Trong nhóm được uống thuốc thật, những tác dụng phụ đó có thể giải thích được là do dược tính của thuốc. Nhưng trong nhóm uống giả dược, chắc chắn đó chỉ là hiện tượng nocebo.

Và ngay cả khi các tác dụng phụ của thuốc là có thật, việc bị ảnh hưởng bởi nocebo cũng sẽ khiến bệnh nhân trong nhóm uống thuốc thật trải nghiệm tác dụng phụ với mức độ nặng hơn. Điều này cũng được tính là một dạng nocebo.

Trở lại với nghiên cứu mới trên tạp chí JAMA Network Open , các tác giả đến từ Trường Y Harvard đã phân tích tổng cộng 12 thử nghiệm lâm sàng trên 45.380 người. Trong số đó, 22.802 người đã được tiêm vắc-xin COVID-19 thật và 22.578 bệnh nhân còn lại được dùng giả dược (tiêm nước muối). Không ai trong số người tham gia biết họ đã được tiêm vắc-xin thật hay giả dược.

Sau mũi tiêm đầu tiên, 46,3% người nhận được vắc-xin thật báo cáo các tác dụng phụ toàn thân, phổ biến nhất là nhức đầu và mệt mỏi. Tỷ lệ cao hơn, 66,7% báo cáo về tác dụng phụ tại chỗ, chẳng hạn như đau nhức hoặc sưng tấy tại chỗ tiêm.

Nhưng những bệnh nhân dùng giả dược cũng gặp phải các tác dụng phụ đó, với 35,2% báo cáo tác dụng toàn thân và 16,2% báo cáo tác dụng phụ tại chỗ.

Dựa trên so sánh tỷ lệ giữa hai nhóm, phân tích của các nhà nghiên cứu Harvard kết luận: Hiệu ứng nocebo đã gây ra tổng cộng 76% tác dụng phụ toàn thân và 24% các tác dụng tại chỗ sau mũi vắc-xin đầu tiên. Con số ở liều tiêm thứ hai thấp hơn một chút, nhưng vẫn ở mức 52%.

Điều đó có nghĩa là nhiều người trong số chúng ta cảm thấy đau tại chỗ tiêm, mệt mỏi hoặc thậm chí sốt sau khi tiêm vắc-xin COVID-19, nhiều khả năng đó chỉ là hiệu ứng nocebo và tôi sẽ tự tính mình vào nhóm những người đã trải nghiệm nó.

Tại sao khi chúng ta tưởng tượng, nocebo lại trở thành sự thật?

Nguồn gốc của từng hiệu ứng nocebo cụ thể phần nhiều vẫn là bí ẩn đối với các nhà khoa học. Nhưng có một điều chắc chắn, họ biết nocebo là một sản phẩm tự thân của não bộ. Bởi giả dược hoàn toàn trơ về mặt hóa học, nó không thể kích hoạt bất cứ phản ứng hóa học nào trong cơ thể bạn.

Nhưng tâm trí con người thì ngược lại, nó là một thứ gì đó rất mạnh mẽ. Tâm trí không chỉ có khả năng tự thuyết phục chúng ta tin vào một điều gì đó, mà còn khiến cơ thể tạo ra các triệu chứng giả dựa trên một số con đường thần kinh và sinh hóa bí ẩn.

Ví dụ về hiệu ứng nocebo làm tăng nặng cơn đau.

Tiến sĩ John Kelley, phó giám đốc chương trình nghiên cứu giả dược tại Trường Y Harvard cho biết: "Đó là sức mạnh của trí tưởng tượng. Nếu bạn yêu cầu ai đó tưởng tượng ra một khung cảnh trực quan trong tâm trí họ, bạn có thể thấy trên ảnh chụp MRI ở khu thùy chẩm của họ - phần não liên quan đến thị giác - được kích hoạt.

Nếu bạn bảo mọi người tưởng tượng đang thực hiện một số hoạt động thể chất, bạn sẽ thấy vỏ não vận động của họ kích hoạt. Chỉ cần tưởng tượng điều gì đó đang xảy ra là đủ để kích hoạt các vùng của não gắn liền với suy nghĩ đó, kể cả sự lo lắng hoặc đau đớn".

Trong trường hợp bạn nghĩ mình sẽ bị sốt, mệt mỏi hoặc đau cánh tay sau tiêm vắc-xin COVID-19, có thể chính các phần não bộ liên quan đến phản ứng sốt, mệt mỏi và đau đớn của bạn sẽ được kích hoạt. Và não bộ bắt đầu thuyết phục bạn tin vào đó, bằng một chuỗi phản ứng sinh hóa.

Các nhà khoa học đã phát hiện trong các nghiên cứu giả dược cho thấy hiệu ứng nocebo có thể kích hoạt cảm giác đau nặng hơn bằng việc kìm hãm vùng não bộ giải phóng dopamine, là một chất thần kinh có tác dụng giảm đau, và tăng giải phóng chlolecystokinin, một hóa chất thúc đẩy những cơn đau trong cơ thể, khiến bạn nhạy cảm hơn với chúng.

Đó là lý do tại sao tôi nghĩ cơn đau của mình sau khi tiêm vắc-xin COVID-19 chỉ là tưởng tượng. Và nó còn được kích hoạt bởi một số yếu tố khác, liên quan nhiều hơn đến tâm lý.

Các nhà khoa học nghiên cứu nocebo cho biết hiệu ứng này có thể được kích hoạt mạnh hơn từ cách các bác sĩ và y tá nói về tác dụng phụ của thuốc. Nghiên cứu năm 2016 trên tạp chí Pharmacology, Research & Perspectives cho thấy khi bác sĩ càng nói nhiều về hiệu ứng tiêu cực của một liệu pháp, nó càng kích hoạt hiệu ứng nocebo mạnh hơn.

Đây chính là những gì mà tôi đã trải nghiệm ở lần tiêm vắc-xin COVID-19 đầu tiên. Các bác sĩ đã phát cho tôi một tờ hướng dẫn theo dõi ghi toàn các tác dụng phụ của vắc-xin và giải thích rất kỹ về chúng.

Nhưng đến lần tiêm thứ hai và thứ ba, đơn vị tiêm đã không còn phát cho tôi những tờ giấy hướng dẫn theo dõi đó nữa và kỳ lạ thay, các tác dụng phụ của vắc-xin cũng giảm nhẹ hơn hoặc thậm chí biến mất.

Ted J. Kaptchuk, một trong những tác giả nghiên cứu mới tại Trường Y Harvard, nhà nghiên cứu hàng đầu thế giới trong lĩnh vực giả dược cho biết: "Nhiều tờ rơi thông tin liệt kê các phản ứng phụ không đặc hiệu sau tiêm vắc-xin COVID-19 như nhức đầu và mệt mỏi. Đó cũng là những triệu chứng được chứng minh là đặc biệt nhạy cảm với nocebo.

Bằng chứng cho thấy loại thông tin này có thể khiến mọi người phân bổ sai các cảm giác cơ bản mà họ thường gặp hàng ngày và quy kết nó phát sinh từ vắc-xin, hoặc khiến họ lo lắng và quá chú ý tới cảm giác của cơ thể và các biến cố bất lợi".

Yếu tố tâm lý thứ hai kích hoạt hiệu ứng nocebo là kinh nghiệm điều trị trong quá khứ. Nếu bạn hỏi tác dụng phụ mà một người đã tiêm vắc-xin COVID-19 trước đó gặp phải và họ miêu tả chúng một cách tỉ mỉ hoặc khuyếch đại cho bạn, nhiều khả năng bạn cũng sẽ gặp phải các tác dụng phụ tương tự vì bạn đã gieo vào đầu mình một kỳ vọng.

Tương tự như vậy, các nghiên cứu chỉ ra mức độ phủ sóng của phương tiện truyền thông, việc tra google, thảo luận trên mạng xã hội cũng có thể ảnh hưởng tới hiệu ứng nocebo.

Nghiên cứu trước đây cho thấy khi ngày càng có nhiều người nói về chứng đau cơ do thuốc statin gây ra trên internet, ngày càng có nhiều bệnh nhân cảm thấy đau hơn và bỏ thuốc điều trị, mặc dù các thử nghiệm lâm sàng khách quan cho thấy statin không hề gây đau cơ bắp. Hậu quả là khi nhiều người bỏ thuốc statin, tỷ lệ bệnh nhân gặp nhồi máu cơ tim và đột quỵ cũng tăng lên.

Các nhà nghiên cứu cho biết điều tương tự cũng có thể đúng với COVID-19, khi có nhiều người lo lắng về tác dụng phụ của vắc-xin, họ sẽ không đi tiêm phòng và đặt mình vào nguy cơ mắc bệnh.

Các yếu tố kích hoạt hiệu ứng nocebo: Tự tưởng tượng, từ hướng dẫn sử dụng thuốc hoặc do bác sĩ truyền đạt và nhìn từ kinh nghiệm của người khác.

Chi phí thuốc cũng có ảnh hưởng đến hiệu ứng nocebo. Trong một thí nghiệm năm 2017 đăng trên tạp chí Science, các nhà khoa học đã cho một nhóm tình nguyện viên chọn sử dụng một loại kem bôi da đắt tiền hoặc rẻ tiền và nói rằng chúng có thể trị ngứa nhưng có tác dụng phụ là gây rát da.

Kết quả cho thấy những người chọn thuốc đắt tiền nói rằng họ thấy đỡ ngứa hơn nhưng cũng bị rát da nhiều hơn nhóm chọn thuốc rẻ tiền. Thế nhưng, điều ngạc nhiên đầu tiên là loại kem có trong hai hộp thuốc đắt và rẻ đều là một. Ngạc nhiên thứ hai là chúng đều là giả dược, không có tác dụng trị ngứa cũng chẳng thể làm ai đó rát da.

Trong trường hợp COVID-19, giá thành hay chủng loại vắc-xin cũng có thể ảnh hưởng tới hiệu ứng nocebo mà bạn gặp phải. Chẳng hạn, nhiều người tin rằng tác dụng phụ của một loại vắc-xin nặng hơn một loại vắc-xin khác, hiệu ứng nocebo mà họ nhận được sau khi tiêm vắc-xin cũng sẽ tương ứng theo niềm tin của họ.

Cuối cùng, bản thân đại dịch COVID-19 và tâm lý lo lắng về vắc-xin cũng được tính là một yếu tố làm tăng nặng hiệu ứng nocebo. Một nghiên cứu năm 2020 trên tạp chí Frontiers in Psychology cho biết COVID-19 là "một cơn bão hoàn hảo trong đó các hiệu ứng nocebo có thể nở rộ".

Khi chúng ta bị đẩy vào tình huống không chắc chắn, tiếp xúc với nhiều thông tin tiêu cực về đại dịch cũng như vắc-xin, ngược lại thiếu các thông tin tham khảo tích cực, thì nocebo cũng dễ xuất hiện hơn.

Làm thế nào để hạn chế hiệu ứng nocebo?

Rõ ràng, nocebo đang đặt các bác sĩ vào thế khó. Nếu họ thông báo cho bệnh nhân về những rủi ro tiềm ẩn và tác dụng phụ tiêu cực của một phương pháp điều trị, bệnh nhân có thể tin rằng họ sẽ gặp phải những kết quả có hại đó - và nocebo có thể biến niềm tin đó thành một lời tiên tri tự ứng nghiệm.

Nhưng nếu bác sĩ không cho bệnh nhân biết trước những rủi ro, họ có thể bị kiện vì pháp luật và đạo đức ngành y bắt buộc bác sĩ không được bỏ sót bất cứ tác dụng phụ nào của liệu pháp trước khi nhận được sự đồng ý điều trị tự nguyện của bệnh nhân.

Vậy giải pháp là gì? Kaptchuk cho biết thông báo cho bệnh nhân về tác dụng của nocebo có thể giúp giảm số lượng phản ứng bất lợi. "Y học dựa trên sự tin tưởng", ông nói.

"Những phát hiện của chúng tôi cho thấy rằng việc thông báo cho công chúng về khả năng họ gặp phải nocebo có thể giúp giảm bớt lo lắng về việc tiêm chủng COVID-19, điều này có thể làm giảm tâm lý chần chừ tiêm chủng".

Ngoài ra, các bác sĩ có thể sử dụng các chiến lược thông báo tác dụng phụ chẳng hạn như đặt nó cạnh tác dụng tích cực của thuốc để làm nổi bật hiệu quả của thuốc so với tác dụng phụ.

Họ cũng có thể giải thích rằng việc liệt kê tác dụng phụ của vắc-xin hay ghi tác dụng phụ trong hướng dẫn sử dụng thuốc là một hoạt động bắt buộc, chứ không phải ai cũng gặp tác dụng phụ đó.

Bởi vậy, thay vì nói: "Tiêm vắc-xin xong bạn có thể bị đau nhức, sốt hoặc mệt mỏi", các bác sĩ có thể lựa chọn một thông báo khác: "Nhiều người tiêm xong không thấy bất kỳ tác dụng phụ nào, chỉ có một phần nhỏ hơn cảm thấy bị đau nhức, sốt hoặc mệt mỏi nhẹ".

Thay vì nói vắc-xin có thể đặt bạn vào nguy cơ sốc phản vệ, bác sĩ cần nhấn mạnh đó là một tác dụng phụ rất hiếm gặp. Nếu có thể, họ nên đưa ra một con số chẳng hạn như trong 2 triệu người tiêm vắc-xin mới có một người rơi vào tình huống đó.

Đối với riêng các cá nhân, nhận thức được rằng bạn có thể rơi vào hiệu ứng nocebo sau khi tiêm vắc-xin cũng có thể giúp bạn đánh bại nó. Tâm lý chúng ta có thể dễ bị đánh lừa, nhưng chính chúng ta cũng có thể tự trấn an nó.

Theo Thanh Long