Khổng Minh tài kinh bang tế thế, nhưng rất yếu kém về quản trị

Thời Tam Quốc, không có một mưu sĩ nào mà tài năng xuất chúng sánh ngang được Khổng Minh Gia Cát. Hơn nữa, tài năng của ông là tài kinh bang tế thế, lấy tài năng nhân nghĩa để giúp đời, tận trung với chủ chứ không phải cái tài năng của những mưu sỹ giúp kẻ ác đoạt quyền, giết hại người lương thiện như Tuân Úc, Trình Dục, Giả Hủ…

Tuy nhiên, đọc lại Tam Quốc diễn nghĩa , người ta kinh ngạc phát hiện ra rằng, bên cạnh Khổng Minh – nhà chính trị, quân sự, ngoại giao, khoa học chiêm tinh thiên tài, kiệt xuất lại tồn tại một Khổng Minh rất yếu kém về quản trị.

Khi Thừa tướng làm việc của cai đội

Tuy nhiên, chính sự tài giỏi ấy lại trở thành gánh nặng khi Gia Cát Lượng rơi vào bẫy của lối quản trị cá nhân hóa, thiếu phân quyền. Là Thừa tướng (tương đương Thủ tướng), ông phải đối mặt với vô vàn công việc trong bối cảnh chiến tranh loạn lạc: từ lập kế hoạch quân sự, quản lý lương thực, đến xử lý nội vụ dân sinh.

Thay vì phân cấp cho các cấp dưới đáng tin cậy, ông lại ôm đồm hầu hết mọi việc, kể cả những chi tiết nhỏ nhặt. Điều này được minh họa rõ nét qua một đoạn đối thoại trong Tam Quốc Diễn Nghĩa.

Sau khi mắc mưu Khổng Minh, suýt bị Nguỵ Diên thiêu sống ở hang Thượng Phương, cha con Tư Mã Ý chạy thoát về trại Vị Bắc. Từ đó, Ý ở lì trong trại không ra đánh nữa, dù Nguỵ Diên dẫn quân Thục đến quấy phá, chửi mắng nhục mạ suốt mấy ngày trời.

Khổng Minh lúc bấy giờ đóng quân ở gò Ngũ Trượng sai người mang thư, váy phụ nữ đến với thông điệp nhằm hạ nhục Tư Mã Ý: Nếu không ra đánh thì yếm đàn bà, nếu đánh thì phê vào chiến thư. Tư Mã Ý không dám ra đánh, căm tức chịu nhục, nhưng đã hỏi thăm được sứ giả về tình hình sức khỏe của Thừa tướng Khổng Minh nhà Thục.

Nguyên văn đoạn trong Tam Quốc diễn nghĩa như sau:

“Tư-mã Ý xem xong, trong bụng căm giận, nhưng cũng gượng cười nói rằng:

- Khổng Minh coi ta như đàn bà ru?

Liền chịu nhận đồ ấy, trọng đãi người đưa thư, và hỏi han chuyện Khổng Minh ăn ngủ, cùng là công việc nhiều ít làm sao.

Sứ giả bẩm rằng:

- Thừa tướng tôi thức khuya dậy sớm; hình phạt từ hai chục roi giở lên, cũng phải coi xét đến mà mỗi ngày chỉ ăn được vài thưng mà thôi.”

Với con mắt của một chính trị gia cáo già lọc lõi, Tư Mã Ý đã nhận ra ngay được “gót chân Achille” của Khổng Minh, liền bảo với các tướng: “Khổng Minh ăn ít làm nhiều, sống lâu làm sao được.”

Sự yếu kém trong quản trị của Gia Cát Lượng còn được chính các thuộc hạ nhận ra và can gián. Chủ bộ Dương Ngung – một quan chức dưới quyền ông – đã thẳng thắn khuyên nhủ:

“Tôi thấy thừa tướng hàng ngày cứ phải coi xét sổ sách, thiết nghĩ không nên. Ôi! Việc trị nước phải có thể thống, trên dưới không xâm phạm tới nhau. Ví như đạo trị việc nhà, tất phải có đứa ở trại coi việc cày bừa, đứa ở gái coi việc thổi nấu, nghề nghiệp không thiếu việc gì, cần cái gì có cái ấy; ông chủ nhà chỉ việc thung dung ngồi một chỗ, nằm cao thảnh thơi, ăn uống mà thôi! Nếu việc nào cũng phải xuất thân làm lấy, thì sức lực mỏi mệt, tinh thần kém sút, mà không nên được việc gì. Đó có phải là trí khôn không bằng kẻ ăn người ở đâu, đạo làm chủ nhà phải thế.”

Lời khuyên này lấy ví dụ từ việc quản lý gia đình: chủ nhà không nên tự làm mọi việc từ cày bừa đến nấu nướng, mà phải phân công cho gia nhân. Nếu không, ông ta sẽ mệt mỏi mà chẳng thành công gì.

Dương Ngung còn trích dẫn cổ nhân: “Ngồi mà bàn đạo lý, gọi là tam công; đứng ra mà làm việc, gọi là sĩ đại phu.” Ý nói, bậc tam công (cấp cao nhất trong triều đình) chỉ cần ngồi bàn luận chiến lược, còn việc thực thi thuộc về sĩ đại phu (cấp dưới).

Ông còn đưa ra ví dụ lịch sử: Bính Cát (một quan thời Hán) lo việc con trâu thở (nghĩa là chi tiết nhỏ), nhưng không quan tâm đến kẻ đánh nhau chết dọc đường; Trần Bình (tướng dưới thời Lưu Bang) không biết số tiền thóc trong kho bao nhiêu, vì đã có người chuyên trách. Những ví dụ này nhấn mạnh nguyên tắc phân công lao động – một yếu tố cốt lõi trong quản trị mà Gia Cát Lượng đã bỏ qua.

Ôm đồm và hệ luỵ tất yếu

Việc ôm đồm không chỉ dẫn đến cái chết của Gia Cát Lượng ở tuổi 59 mà còn dẫn đến cái chết của hệ thống nhân sự nhà Thục Hán.

Gia Cát Lượng thức khuya dậy sớm, “ăn chỉ được vài thưng”. Trong trạng thái thiếu ngủ kéo dài và dinh dưỡng kém, cộng với áp lực tâm lý cực độ từ việc phải gánh vác vận mệnh quốc gia, việc ông ngã xuống ở tuổi 59 là điều tất yếu.

Khi Khổng Minh nằm xuống, nước Thục rơi vào tình trạng “trong triều không có tướng, ngoài cánh đồng không có quân giỏi” (thực tế là thiếu những nhà lãnh đạo tầm cỡ thay thế). Khương Duy là người kế thừa duy nhất, nhưng cũng chỉ học được cái chiêu thức quân sự của ông mà không có được cái nội công chính trị để dàn xếp nội bộ.

Nếu Khổng Minh biết phân cấp, biết chấp nhận những sai số nhỏ của cấp dưới để họ trưởng thành, có lẽ Thục Hán đã có một đội ngũ kế cận hùng hậu hơn thay vì chỉ dựa vào một "cây cột chống trời" duy nhất.

Từ góc nhìn quản trị hiện đại, lối làm việc của Gia Cát Lượng chính là ví dụ điển hình cho “micromanagement” – quản lý vi mô, nơi lãnh đạo can thiệp quá sâu vào công việc của cấp dưới. Gia Cát Lượng, dù tài giỏi, lại rơi vào bẫy của “heroic leadership” – lãnh đạo anh hùng, nơi cá nhân ôm hết trách nhiệm, dẫn đến burnout (kiệt sức).

Nghiên cứu từ Harvard Business Review cho thấy, các CEO ôm đồm công việc thường có tỷ lệ nghỉ việc hoặc thất bại cao hơn 50% so với những người biết phân quyền. Trong bối cảnh Thục Hán, nếu Gia Cát Lượng ủy thác việc xét phạt nhỏ cho các tướng lĩnh như Quan Vũ , Trương Phi hay sau này là Khương Duy, ông có thể dành thời gian cho các chiến lược lớn hơn, như củng cố liên minh với Đông Ngô hoặc cải thiện kinh tế nội địa.

Hơn nữa, sự yếu kém này còn thể hiện ở việc thiếu xây dựng đội ngũ kế thừa. Sau khi Gia Cát Lượng qua đời, Thục Hán nhanh chóng suy tàn dưới sự lãnh đạo yếu kém của Lưu Thiện và hoạn quan Hoàng Hạo. Nếu ông phân quyền sớm hơn, có lẽ đã đào tạo được nhiều tài năng hơn, thay vì giữ hết quyền lực trong tay.

So sánh với Tư Mã Ý – đối thủ của ông – người biết phân công cho các con trai như Tư Mã Sư và Tư Mã Chiêu, dẫn đến việc nhà Tư Mã cuối cùng thống nhất Tam Quốc dưới triều Tấn. Điều này chứng tỏ rằng, quản trị không chỉ là tài năng cá nhân mà còn là khả năng xây dựng hệ thống bền vững.

Tất nhiên, không thể phủ nhận bối cảnh lịch sử đã góp phần vào lối quản trị của Gia Cát Lượng. Thục Hán là nước yếu nhất trong Tam Quốc, với dân số ít, địa hình hiểm trở, và luôn bị đe dọa từ Ngụy và Ngô. Ông phải đối mặt với sự phản bội nội bộ, như trường hợp Mã Tốc thất bại ở Nhai Đình do không tuân lệnh. Điều này có thể khiến ông thiếu tin tưởng vào cấp dưới, dẫn đến việc tự làm hết.

Tuy nhiên, chính Dương Ngung đã chỉ ra rằng, ngay cả trong hoàn cảnh ấy, phân quyền vẫn là cần thiết để tránh kiệt sức. Trong quản trị hiện đại, các nhà lãnh đạo như Jack Welch của GE hay Satya Nadella của Microsoft đã thành công nhờ xây dựng văn hóa ủy quyền, ngay cả trong khủng hoảng.

Bài học cho nhà quản trị hiện đại

Từ câu chuyện của Khổng Minh, chúng ta rút ra những bài học xương máu về quản trị . Trước hết, đó là cần học cách ủy quyền : Đừng bao giờ làm những việc mà cấp dưới của bạn có thể làm tốt (hoặc làm được 70-80% so với bạn). Nhà quản trị hãy dành thời gian cho những việc mà “chỉ có mình mới làm được”.

Bên cạnh đó, cần xây dựng hệ thống thay vì xây dựng cá nhân . Một tổ chức mạnh là tổ chức vẫn vận hành tốt ngay cả khi người lãnh đạo đi vắng. Khổng Minh đã xây dựng một bộ máy mà ông là linh hồn, là bánh răng chủ chốt. Khi bánh răng đó vỡ, cả cỗ máy dừng lại.

Ngoài ra, bài học rút ra cho nhà quản trị hiện đại là tin tưởng và đào tạo . Quản trị là nghệ thuật đạt được mục tiêu thông qua người khác. Nếu không tin tưởng cấp dưới đến mức phải kiểm tra từng “hình phạt 20 roi”, bạn đang tự giết chết sự phát triển của họ và sức khỏe của chính mình.

Một việc hết sức quan trọng đối với nhà quản trị là cân bằng cuộc sống và công việc (Work-life balance). Lời cảnh báo của Tư Mã Ý về việc ăn uống và giấc ngủ của Khổng Minh vẫn còn nguyên giá trị. Một nhà lãnh đạo thông thái cần một cơ thể khỏe mạnh và một tinh thần minh mẫn để đưa ra những quyết định sáng suốt.

Tác giả là nhà báo, nhà quản trị với kinh nghiệm 15 năm quản trị toà soạn hiện đại.

Theo Hải Hà/VTC