Bong bóng đầu tư mạo hiểm nổ tung: Đã qua thời mỗi ngày đầu tư 1 startup, loạt 'kỳ lân' ngã đau vì sa thải, kẹt lợi nhuận

Khi bong bóng thời Covid-19 chưa vỡ, một CEO đã viết email với hy vọng thuyết phục được Tiger Global. Đó là giai đoạn đầu của đại dịch và ông đang điều hành một trong những công ty khởi nghiệp nổi tiếng nhất Ấn Độ.

“Mọi người đều thấy chúng tôi là một công ty đang rất được săn đón,” ông nói, yêu cầu được sử dụng tên giả là John.

BÙNG NỔ

Vào thời điểm đó, thị trường khởi nghiệp của Ấn Độ đang bùng nổ. Các lệnh phong tỏa do đại dịch đã đẩy cuộc sống lên trực tuyến, và việc Trung Quốc siết chặt kiểm soát các tập đoàn công nghệ lớn đã khiến các nhà đầu tư ngày càng tìm kiếm cơ hội ở các quốc gia khác.

Năm 2019, các công ty đầu tư mạo hiểm đã rót một khoản tiền kỷ lục 10 tỷ USD vào các công ty khởi nghiệp của Ấn Độ. Đến năm 2021, con số này đã tăng gấp 4 lần, tạo ra 44 kỳ lân mới - hay các công ty tư nhân được định giá từ 1 tỷ đô la trở lên - chỉ trong một năm. Sự chi tiêu mạnh tay này được hậu thuẫn bởi những công ty hàng đầu thế giới, trong đó có Sequoia, SoftBank và Accel.

Nhưng ngay cả như vậy, Tiger Global vẫn nổi bật hơn hẳn so với các đối thủ.

Công ty đầu tư mạo hiểm và phòng hộ có trụ sở tại New York này đã tạo dựng được danh tiếng toàn cầu nhờ phong cách đầu tư nhanh chóng, rải tiền và cầu may, rót những khoản tiền khổng lồ vào khắp nơi với hy vọng một số ít trong số đó sẽ mang lại lợi nhuận vượt trội. Tiger hiếm khi nắm giữ ghế trong hội đồng quản trị, áp dụng cách tiếp cận không can thiệp vào việc giám sát, nổi tiếng với việc đẩy giá trị công ty lên cao trong các thương vụ giai đoạn cuối. Năm 2021, đây là nhà đầu tư mạo hiểm năng suất nhất thế giới khi thực hiện gần như 1 thương vụ mỗi ngày.

Theo nền tảng dữ liệu thị trường tư nhân PitchBook, hơn 40% các khoản đầu tư mạo hiểm của Tiger cho đến nay nằm ngoài Mỹ, châu Âu và Canada, và không quốc gia nào ngoài Mỹ có nhiều thương vụ của Tiger hơn Ấn Độ.

Vào năm 2021, một nhà sáng lập người Ấn Độ đã nói đùa trên Twitter (nay là X) rằng anh ta có thể tóm tắt chiến lược một năm của mọi công ty khởi nghiệp Ấn Độ chỉ bằng 12 từ: “Tôi cần bất cứ thứ gì để được Tiger đầu tư vốn”.

Vào thời điểm CEO John bắt đầu soạn thảo email, công ty của anh đã huy động được một khoản tiền khổng lồ. Tuy nhiên, mỗi vòng gọi vốn mới đều đòi hỏi quy mô lớn hơn nữa để đạt được mức định giá cao hơn trong lần tiếp theo. Với tốc độ này, John tin rằng anh ấy có thể tăng gấp đôi hoặc thậm chí gấp ba giá trị công ty của mình trong vòng 1-2 năm — nếu có sự tham gia của Tiger.

John đã gửi email cho các giám đốc điều hành cấp cao tại công ty, đề nghị họ tham gia vòng gọi vốn mới và chỉ cho họ 24 giờ để trả lời.

Tiger đã nhanh chóng hành động, và theo lời John, chỉ ngày hôm sau ông đã có trong tay bản thỏa thuận đầu tư. Một nguồn tin thân cận với Tiger Global nhấn mạnh rằng các bản thỏa thuận đầu tư không mang tính ràng buộc, nhưng cho biết Tiger hoàn toàn có thể hành động nhanh. John ước tính công ty chỉ dành một tuần để thẩm định, trong khi các nhà đầu tư khác mất nhiều tháng để quyết định có nên đầu tư hay không.

Những gì xảy ra tiếp theo là điển hình thường thấy tại các công ty khởi nghiệp: Công ty của John chi tiêu quá nhiều, tuyển dụng quá nhanh và theo đuổi tăng trưởng bằng mọi giá, trong khi vẫn hoạt động thua lỗ.

“Về cơ bản, quá nhiều tiền đã giết chết chúng tôi,” John nói. “Tất cả chúng tôi đều cho rằng trò chơi mà chúng tôi đang chơi không phải là để kiếm lợi nhuận. Mà chỉ là để tăng trưởng, tăng trưởng và tăng trưởng. Không ai ngồi xuống và nói với tôi rằng, ‘Rồi mọi thứ sẽ sụp đổ thôi,’” John nói.

Điều xấu nhất đã xảy ra.

Khi đại dịch lắng xuống, lãi suất tăng vọt, căng thẳng địa chính trị leo thang, và các thương vụ thoái vốn của các công ty bị đình trệ. Các nhà đầu tư thu hẹp quy mô, và đến năm 2023, nguồn vốn đầu tư toàn cầu giảm xuống mức thấp nhất trong 8 năm. Theo PitchBook, Tiger Woods đã giảm từ hơn 300 thương vụ đầu tư mạo hiểm vào năm 2022 xuống còn khoảng 40 thương vụ vào năm sau. Một số công ty khởi nghiệp từng dựa vào các đợt đầu tư liên tiếp để tồn tại giờ đây lại rơi vào tình trạng khó khăn, dẫn đến sa thải hàng loạt.

Hàng loạt vấn đề về quản trị và cáo buộc gian lận cũng đã gây khó khăn cho các công ty khởi nghiệp nổi lên trong thời kỳ đại dịch trên toàn thế giới. Nền tảng tiền điện tử FTX có trụ sở tại Bahamas sụp đổ, và người sáng lập tài năng Sam Bankman-Fried đã bị kết tội gian lận. Công ty công nghệ giáo dục Byju's của Ấn Độ, trị giá 22 tỷ đô la, cũng đã phá sản giữa một loạt vụ kiện cáo.

Tiger nằm trong số các nhà đầu tư quốc tế đã đầu tư vào cả 2 công ty này.

Tạp chí Rest of World đã phỏng vấn nhiều nhà sáng lập, giám đốc điều hành, nhà đầu tư và những người thân cận với Tiger Woods về sự trỗi dậy toàn cầu của mô hình tăng trưởng bằng mọi giá và hậu quả của nó. Những người sáng lập các công ty tai tiếng này đã phải gánh chịu sự soi xét gay gắt vì những vụ bê bối và thất bại. Tuy nhiên, câu hỏi vẫn còn đó: Tiger Woods và các nhà đầu tư quá khích khác phải chịu trách nhiệm đến mức nào trong việc thổi phồng bong bóng kỳ lân toàn cầu?

BONG BÓNG

Năm 2003, vào thời điểm dịch SARS bùng phát mạnh nhất, Scott Shleifer đã có chuyến đi đến Trung Quốc.

Mới chỉ ngoài 25 tuổi, Shleifer đã là phó giám đốc cấp cao của founder Tiger Global, Chase Coleman, người chỉ hơn Shleifer vài tuổi. Coleman đã thành lập công ty vào năm 2001 sau khi làm việc cho nhà đầu tư nổi tiếng, có tư duy độc lập ở phố Wall, Julian Robertson. Ban đầu, Coleman điều hành Tiger như một quỹ đầu cơ truyền thống, đặt cược vào các công ty internet niêm yết công khai. Chuyến đi của Shleifer sắp sửa mở rộng đáng kể phương pháp đầu tư của Tiger.

Coleman và Shleifer đã đầu tư thành công vào ba cổng thông tin điện tử niêm yết công khai tại Trung Quốc, mà họ tin rằng đang bị các nhà đầu tư toàn cầu bỏ qua một cách nghiêm trọng: Sina, Sohu và NetEase. Trong một bức thư gửi nhà đầu tư năm 2021, Coleman gọi chúng là “Yahoo của Trung Quốc”.

Hầu hết các nhà đầu tư đã e ngại Trung Quốc sau sự sụp đổ của bong bóng dot-com ở Thung lũng Silicon và sự bùng phát của dịch SARS. Tuy nhiên, Coleman muốn mạo hiểm.

Trong cuốn sách của mình, Mallaby kể lại rằng Shleifer hy vọng tìm được những cơ hội chưa được khai thác khác trong số các công ty khởi nghiệp internet đang phát triển nhanh chóng của Trung Quốc. Trước khi đi, mẹ anh đã cảnh báo anh về những rủi ro khi đến một quốc gia đang trong thời kỳ khủng hoảng y tế. Nhưng Shleifer đã quyết định bỏ khẩu trang trong cuộc gặp đầu tiên ở Trung Quốc. “Tôi nghĩ, được rồi, kệ đi, sống là phải mạo hiểm”, anh nói.

Canh bạc ở Trung Quốc đã thành công. Ngay sau đó, Tiger đã huy động được khoảng 76 triệu đô la cho quỹ đầu tư tư nhân đầu tiên của mình, và quỹ này đã đầu tư vào một số công ty ở Trung Quốc, chẳng hạn như eLong, được ví như Expedia của Trung Quốc, và Joyo, một công ty bắt chước Amazon.

“Quan điểm chung trong công ty là nếu bạn tìm được những lĩnh vực tăng trưởng nhanh, và tìm được những công ty dẫn đầu thị trường trong các thị trường đang phát triển nhanh, bạn có thể gia tăng vốn đầu tư với tỷ suất lợi nhuận cao trong thời gian dài,” nguồn tin thân cận với Tiger Global cho biết. “Và nếu bạn tìm được những doanh nghiệp mà bạn có thể gia tăng vốn đầu tư với tỷ suất lợi nhuận cao trong thời gian dài, bạn có thể mang lại lợi nhuận gấp nhiều lần cho các nhà đầu tư của mình”. Ngay cả khi các công ty này đang thua lỗ trong ngắn hạn, lợi nhuận của họ vẫn tăng trưởng nhanh đến mức mô hình của Tiger cho thấy họ sẽ sớm vượt qua chi phí. Tốc độ tăng trưởng càng nhanh, Tiger càng nhanh chóng thu hồi được vốn đầu tư và thậm chí còn hơn thế nữa.

Sau Trung Quốc, Tiger đã mang mô hình này sang Nga, Mỹ Latinh và các khu vực khác của châu Á, bao gồm cả Ấn Độ. Họ đã có Yandex, được ví như Google của Nga, và MakeMyTrip, một trang web tương tự Expedia ở Ấn Độ. Trong thập kỷ tiếp theo, phương pháp này đã giúp Tiger trở thành “nhà tiên phong trong việc tạo ra tăng trưởng đầu tư tại các thị trường mới nổi”.

Mallaby mô tả mô hình của Tiger là “chủ nghĩa cơ hội xuyên lục địa nhanh chóng”, tập trung vào các công ty tăng trưởng nhanh trong các lĩnh vực kinh doanh đã được thiết lập. Các nhà đầu tư khác nhanh chóng nhận thấy điều này và bắt đầu áp dụng cách tiếp cận tương tự. Một trong số đó là nhà đầu tư người Nga Yuri Milner, người có trang web Mail.ru, bản sao của Yahoo, đã nhận được sự hỗ trợ từ Tiger.

“Đột nhiên cả thế giới này mở ra trước mắt tôi”, Milner nói về sự mở rộng toàn cầu của Tiger trong một cuộc phỏng vấn với The Power Law . Không lâu sau, công ty đầu tư của Milner, Digital Sky Technologies, cũng bắt đầu đặt cược quốc tế.

Tuy nhiên, những vòng gọi vốn khổng lồ như vậy làm tăng thêm rủi ro vốn đã tiềm ẩn đối với các công ty khởi nghiệp. Vốn đầu tư mạo hiểm trợ cấp cho các công ty mà nếu không có nguồn vốn này, họ sẽ phải sớm tìm cách tạo ra lợi nhuận. Điều đó cho phép các công ty tuyển dụng thêm người, từ đó làm tăng thêm nguy cơ mất việc làm.

“Mức độ rủi ro càng cao khi các công ty ngày càng lớn mạnh,” Mallaby nói.

Khi các khoản đầu tư của Tiger tăng lên ở Ấn Độ, tham vọng của họ đối với các thị trường khác cũng tăng theo. Tại Nam Mỹ, theo PitchBook, Tiger tăng số lượng công ty hỗ trợ vào năm 2019 lên hơn chục doanh nghiệp chỉ sau hai năm. Tiger cũng đã thực hiện các thương vụ tại các thị trường hoàn toàn mới như Pakistan, Bangladesh, Uruguay và Ai Cập.

Ahsan Ali Khan, đồng sáng lập ứng dụng tìm nguồn cung ứng vật liệu Zaraye của Pakistan, từng nói với Rest of World rằng ông đã đạt được thỏa thuận với Tiger chỉ sau một cuộc điện thoại 30 phút với John Curtius, một thành viên rất tích cực trong nhóm đầu tư của Tiger vào thời điểm đó. 350 là số lượng hợp đồng mà Tiger đã ký kết trong năm 2021, so với hơn 80 hợp đồng trong năm 2019.

Do những hạn chế của Covid-19, Tiger thường phải thực hiện các thương vụ này mà không thể trực tiếp gặp gỡ các nhà sáng lập. Trong thời gian đó, nguồn tin thân cận với Tiger Global cho biết, công ty đã dựa vào mạng lưới các nhà sáng lập và nhà đầu tư mà họ đã xây dựng được theo thời gian. Tiger cũng được cho là đã dựa vào một đội ngũ tư vấn tại Bain&Company, những người chịu trách nhiệm thẩm định.

Khác với nhiều nhà đầu tư khác vào thời điểm đó, Tiger “ít can thiệp đáng kể” vào hoạt động của các công ty, theo lời André Maciel, cựu đối tác quản lý đầu tư của SoftBank tại Mỹ Latinh. Maciel, hiện đang điều hành công ty đầu tư mạo hiểm riêng của mình có trụ sở tại São Paulo, Volpe Capital, cho biết Tiger “chỉ cần viết séc và tin tưởng doanh nhân sẽ làm bất cứ điều gì họ muốn”.

Năm 2022, đầu tư mạo hiểm toàn cầu bắt đầu giảm dần, rồi đột ngột giảm mạnh. Theo tập đoàn dịch vụ chuyên nghiệp toàn cầu KPMG, trong quý 3 năm 2022, các thương vụ đầu tư mạo hiểm trên toàn thế giới đã giảm xuống mức thấp nhất kể từ năm 2017. Quỹ đầu cơ của Tiger Global đã giảm mạnh tới 56%.

Vào thời điểm đó, các phương tiện truyền thông như tạp chí New York đã gọi Tiger là “Bậc thầy của thế giới bong bóng”. Ngồi trên sân khấu hội nghị hình tròn, bao quanh là những cây cọ khổng lồ được chiếu sáng, Shleifer thừa nhận rất nhiều điều đã thay đổi trong một thời gian ngắn. Không còn những lời khoa trương về việc chấp nhận rủi ro lớn. Thay vào đó, ông nói về những gì các công ty khởi nghiệp giai đoạn đầu cần làm để sống sót qua mùa đông thiếu vốn. Ông khuyên các giám đốc điều hành nên “đảm bảo rằng chi phí của bạn ở mức tương đương hoặc thấp hơn doanh thu”, và chỉ ra rằng đối với nhiều công ty, điều này có nghĩa là phải sa thải nhân viên. Tuy nhiên, Shleifer coi sự thay đổi này là tích cực — một bước chuyển sang “một môi trường khác, nhưng lành mạnh, nơi vốn được tôn trọng”.

Trong nửa cuối năm 2022, số lượng thương vụ của Tiger giảm mạnh. Đối với những nhà sáng lập như John, sự thay đổi đột ngột thật choáng váng. Công ty của anh đã phải trải qua những đợt sa thải đau đớn. Những công ty khác hầu như không có lựa chọn nào khác ngoài việc đóng cửa.

Koo, một nền tảng tiểu blog của Ấn Độ được biết đến như là “Twitter của Ấn Độ”, đã huy động được 30 triệu đô la trong một vòng gọi vốn do Tiger dẫn đầu vào năm 2021. Hai năm sau, như những người sáng lập công ty đã viết trên LinkedIn, họ đang khẩn trương tìm kiếm nguồn vốn mới hoặc một thương vụ mua lại chiến lược để duy trì hoạt động. Đến năm 2024, khi cả hai giải pháp đều không thành hiện thực, công ty đã đóng cửa hoàn toàn.

Nguồn tin thân cận với Tiger Global từ chối bình luận trực tiếp về Koo, nhưng cho biết rằng mỗi khi công ty đầu tư vào một doanh nghiệp nào đó — ngay cả những công ty trong danh mục đầu tư hiện có — họ đều thẩm định kỹ lưỡng như thể đó là lần đầu tiên. Nguồn tin thân cận với Tiger Global thừa nhận rằng Tiger “và tất cả các công ty khác trong lĩnh vực này đều đã thực hiện quá nhiều thương vụ trong năm 2020 và 2021”.

Nhìn lại, John nói rằng “toàn bộ hệ sinh thái đã hành động thiếu thận trọng”, và Tiger cũng không phải ngoại lệ. Tuy nhiên, anh không hoàn toàn đổ lỗi cho các công ty đầu tư mạo hiểm về những gì đã xảy ra với công ty của mình.

“Tôi là CEO. Nếu công ty gặp khó khăn đó là lỗi của tôi”, anh nói.

Theo: Rest of World

Vũ Anh