Châu Phi, Kim cương máu và Global Witness

Trong bộ phim nổi tiếng Moulin Rouge, “thiên nga Úc” xinh đẹp Nicole Kidman có tuyên bố rằng với các cô gái: “Kim cương là người bạn tuyệt vời nhất!”. Nhưng thực sự, có phải lúc nào những viên kim cương lấp lánh cũng “tuyệt vời”?

Và đằng sau sự hào nhoáng được quy ra carat kia, liệu có ai biết tới sự thật về châu Phi, về máu và nước mắt của những người dân nghèo vô tội và nỗ lực của không ít các tổ chức quốc tế, điển hình là Global Witness, trong việc vạch trần tội ác?

Châu Phi

Nghĩ tới châu Phi, người ta thường nghĩ tới cụm từ “lục địa đen”, ám chỉ không những đặc trưng da đen và da màu của những người dân ở đây mà còn hàm ý cuộc sống tăm tối của họ. Ngoại trừ Nam Phi, quốc gia của cựu Tổng thống Nelson Mandela nổi bật với các thành tích về công ngiệp và kinh tế, đa phần các quốc gia còn lại thay nhau “đội sổ” trong Báo cáo Phát triển Con người của Liên hợp quốc.

Lục địa chiếm 1/5 diện tích toàn cầu cũng là khu vực dồi dào tài nguyên bậc nhất thế giới với dầu mỏ, bên cạnh hàng loạt tài nguyên quý giá khác như khí đốt, vàng, bạch kim và kim cương, urani, niken, quặng bô xít, gỗ, titan… tạo nên nguồn thu khổng lồ cho chính phủ các quốc gia châu Phi. 

Theo báo Economist, riêng với dầu mỏ, chỉ có 5 trong số 55 quốc gia thuộc châu lục này không sở hữu trữ lượng dầu mỏ, số còn lại đều có khả năng cho khai thác với sản lượng cao.

Thống kê của Hội đồng Kim cương thế giới cũng chỉ ra, 65% sản lượng kim cương của thế giới nằm tại Châu Phi và lục địa này cũng nắm giữ khoảng 8,5 tỷ USD doanh số kim cương trong ngành công nghiệp toàn cầu!

Một lục địa với nền văn minh sông Nile lâu đời, sự trù phú về tài nguyên thiên nhiên, trong đó đa phần là những khoáng sản đắt giá… Nhưng thực tế đời sống người dân châu Phi nhiều năm nay vẫn chìm trong đói khổ. Và thậm chí khi thế giới liên tục chứng kiến sự trỗi dậy của khối BRICs, các quốc gia châu Á, người ta vẫn chưa thấy một sự phát triển đột biến nào bắt nguồn từ “thế giới thứ ba”.

Câu hỏi đặt ra là: tiền từ khai thác khoáng sản đi đâu?

Kim cương máu

Theo định nghĩa của Liên hợp quốc, kim cương máu (hay còn được gọi là kim cương xung đột, kim cương chuyển đổi, kim cương nóng, kim cương chiến tranh) là “những viên kim cương có nguồn gốc từ các khu vực dưới quyền kiểm soát của những lực lượng, phe phái chống đối chính phủ bất hợp pháp, và được sử dụng để tài trợ cho những hành động quân sự chống đối chính phủ, hoặc trái với các quyết định của Hội đồng Bảo an”.

Những viên kim cương máu đầu tiên được tìm thấy lần đầu tiên ở Angola, vùng trước kia là thuộc địa của Bồ Đào Nha tại châu Phi.

Năm 1975, sau khi giành được độc lập, Angola vẫn chìm trong nội chiến giữa ba tổ chức MPLA, UNITA, FNLA cho tới tận 2011. Trong giai đoạn 1992- 1998, UNITA (Liên minh quốc gia về độc lập toàn Angola) đã vi phạm thỏa thuận Bicesse 1991 và buôn lậu số lượng kim cương trị giá gần 3,7 tỷ USD để lấy tiền nuôi quân đội chống chính phủ. Tổng giá trị kim cương lớn tới mức Liên hợp quốc phải vào cuộc và tới 1998, đã cho thông qua các điều luật 1173 và 1176 về cấm buôn bán kim cương có nguồn gốc tranh chấp từ Angola. Người ta bắt đầu nghe tới khái niệm kim cương máu!

Theo các báo cáo, khoảng 20% tổng sản lượng kim cương sản xuất ở Angola trong những năm 1980 đã bị rao bán bất hợp pháp và 19% khác bị tranh chấp trong điều kiện tự nhiên. Tới 1999, số liệu của Hội đồng Kim cương Thế giới cho thấy, giao dịch kim cương bất hợp pháp đã giảm xuống còn 3,06% và tới 2004 thì chỉ còn lại khoảng 1%. Liên hiệp quốc gần đây cũng đưa ra con số lượng kim cương trị giá khoảng 23 triệu USD đã được khai thác ở khu vực Bờ Biển Ngà và len lỏi vào thị trường kim cương quốc tế.

Năm 2000, Đại sứ Canada Robert Fowler theo phân công của Liên hợp quốc được giao nhiệm vụ đã viết bản báo cáo Fowler gây chấn động, trong đó nêu tên nhiều quốc gia, tổ chức và nhân vật có liên quan tới đường dây buôn bán kim cương máu. Cộng đồng quốc tế dấy lên mối lo ngại, việc xuất khẩu “kim cương máu” có thể giúp các phe phái có thêm nguồn tài chính phục vụ chiến tranh.

Năm 2002, Hiệp định Kimberley ra đời tiếp theo điều luật 1295 của Liên hợp quốc, theo đó, các quốc gia sẽ không được phép xuất khẩu kim cương nếu trong nước đang xảy ra xung đột. Tới thời điểm 2010, đã có 75 chính phủ tham gia vào Hiệp định Kimberley.

Cựu Tổng thống Liberia Charles G. Taylor – nhân vật từng bị buộc tội “chống lưng” cho quân đội Sierra Leone bằng việc đổi vũ khí lấy kim cương lậu, là lãnh đạo châu Phi đầu tiên phải ra hầu tòa quốc tế về tội ác chiến tranh. 

Năm 2010, siêu mẫu Naomi Campbell khai nhận trước phiên tòa của Liên hợp quốc xét xử cựu độc tài Charles Taylor rằng đã nhận kim cương máu từ tay ông này. Ngày 30/5/2012, Taylor bị tuyên phạt 50 năm tù tại Anh. Một lần nữa, người ta hiểu rằng không phải viên kim cương nào cũng chứa đựng sau nó một câu chuyện “đẹp đẽ”!

Thứ trưởng Bộ Khai Khoáng Liberia, Kpandel Fayia từng phát biểu “Tôi đã sống ở Liberia trong suốt cuộc nội chiến kéo dài 15 năm qua, và tôi đã chứng kiến quá nhiều những áp bức vô lý trong thời gian ấy, rất nhiều trong số đó liên quan tới kim cương. […]. Điều này cần phải được cảnh báo và nó phải chấm dứt”.

Global Witness

Global Witness, tổ chức gần đây được biết đến tại Việt Nam với cáo buộc Tập đoàn Hoàng Anh Gia Lai liên quan tới việc phá rừng, tham nhũng tại thị xã Attapeu, Lào, chính là tổ chức quốc tế đầu tiên phát hiện ra mối liên quan giữa việc buôn lậu kim cương và các cuộc tranh chấp tại châu Phi. 

Năm 1998, báo cáo mang tên Cuộc mua bán tàn khốc (The Rough Trade) của Global Witness đã vạch trần những cuộc xung đột đẫm máu vì kim cương tại Angola, Congo, Siera Leone, Liberia và Bờ Biển Ngà. Ước tính thiệt hại của các cuộc nội chiến này có thể lên tới 4 triệu người, kéo theo hàng loạt quốc gia bị tàn phá cộng các ảnh hưởng nặng nề khác.

Mặc dù đạt được một vài thành công trong những năm đầu hoạt động, trong đó đáng chú ý là việc giúp đỡ nhiều quốc gia châu Phi tăng doanh thu thuế từ việc xuất khẩu kim cương. Tuy nhiên, vài năm gần đây Hiệp định Kimberley đã tỏ ra không có tiếng nói đủ lớn trước các hoạt động liên quan tới kim cương máu và thậm chí còn dính vào nhiều cuộc khủng hoảng khác nhau. Vào năm 2011, Global Witness cũng quyết định rời khỏi Hiệp định này.

Một báo cáo khác của Global Witness cũng chỉ ra thực tế nhiều nhân vật quân sự và chính trị chủ chốt ở Zimbabwe đang điều hành việc khai thác các mỏ kim cương tại nước mình bằng bạo lực. Cuối năm 2008, quân đội Zimbabwe gồm hơn 800 người trang bị đầy đủ súng đạn, trực thăng chiếm quyền kiểm soát mỏ, đuổi hàng chục ngàn người khai thác lậu ra khỏi đây và khiến hơn 200 người thiệt mạng. Dư luận cũng ngày càng công phẫn hơn trước những số liệu chưa chính thực về việc quân chính phủ đánh đập dân chúng, sử dụng lao động trẻ em, cưỡng hiếp phụ nữ và buộc họ phải khai thác kim cương.

Global Wintess và tổ chức Ân xá quốc tế (International Amnesty) đã hỗ trợ sản xuất bộ phim mang tên, “Kim cương máu”, như một nỗ lực nâng cao nhận thức về việc kim cương có thể dẫn tới các tranh chấp. Từ bộ phim, các thành viên của những tổ chức này hy vọng người tiêu dùng trước khi quyết định mua bất cứ viên kim cương nào, có thể tự vấn và cân nhắc nhiều hơn. Và ngành công nghiệp kim cương cũng sẽ cương quyết hơn trong việc đảm bảo việc đưa ra thị trường những viên kim cương sạch, không liên quan tới tranh chấp!

Rất nhiều các quốc gia sở hữu kim cương tại châu Phi vẫn đang sống dưới mức nghèo đói và người dân không hề được hưởng lợi từ tài nguyên của đất nước mình. Các cánh đồng kim cương tiếp tục tồn tại trong bất ổn và các tổ chức khủng bố vẫn liên tục trục lợi từ kim cương tại đây. Hiệp định Kimberley đang ngày càng tỏ ra ít tác dụng trước thực trạng hàng trăm ngàn đàn ông, trẻ em tại châu Phi phải khai thác kim cương dưới những điều kiện vô cùng bẩn thỉu và nguy hiểm.

Xã hội ngày càng phát triển, người ta càng quan tâm nhiều hơn tới mục tiêu phát triển bền vững thay vì đặt lợi nhuận là ưu tiên hàng đầu. Các Tổ chức Phi chính phủ (NGOs) cũng ra đời ngày một nhiều, hoạt động ngày một quyết liệu hơn trên các vấn đề mang tầm quốc tế. Xét cho cùng, kim cương bản chất là một tặng phẩm tuyệt vời của tạo hóa, và nó nên được rao bán tự do với giá trị đích thực, “sạch sẽ” của mình, thay vì đem cái đẹp đi đổi lấy vũ khí và thậm chí cả máu của con người!

Linh Đàm