NÓNG: 89% tác giả muốn được quyền ngăn AI sao chép tác phẩm - Tranh luận nóng về ngoại lệ bản quyền

Sự kiện trở thành nơi cộng đồng sáng tạo trực tiếp bày tỏ quan điểm trong bối cảnh Quốc hội đang xem xét đưa “ngoại lệ khai thác văn bản và dữ liệu” (TDM) vào dự thảo Luật SHTT sửa đổi.

Lo ngại về ngoại lệ TDM quá rộng và thiếu điều kiện

Phát biểu khai mạc, bà Nguyễn Minh Hương – Phó Chủ tịch thường trực Hội SHTT TP.HCM – nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết của cộng đồng sáng tạo trong việc có một diễn đàn để lên tiếng, bởi ngoại lệ TDM có thể cho phép doanh nghiệp công nghệ sử dụng tác phẩm có bản quyền để huấn luyện AI mà không cần xin phép hay trả phí. Luật sư Phan Vũ Tuấn (Phó Chủ tịch Hội SHTT TP.HCM) cho rằng việc cập nhật luật nhằm phù hợp với sự phát triển công nghệ là điều khó tránh, nhưng mọi ngoại lệ phải dựa trên nguyên tắc cân bằng lợi ích theo Công ước Berne và TRIPs. Nếu thiết kế quá rộng và thiếu cơ chế kiểm soát, ngoại lệ TDM có thể gây tổn hại đến hệ thống bảo hộ quyền tác giả.

Luật sư Phạm Vũ Khánh Toàn (Văn phòng Luật sư Phạm & Liên danh) đánh giá dự thảo Điều 7.5 hiện “quá thô sơ”, thiếu điều kiện áp dụng, thiếu giám sát và không gắn với thị trường cấp phép. Ông đề xuất mô hình trung dung vốn đang được nhiều quốc gia nghiên cứu: chỉ cho phép TDM trên nội dung người dùng hợp pháp truy cập; chủ thể quyền có quyền opt-out đối với mục đích thương mại; doanh nghiệp AI phải minh bạch trong lưu trữ và kiểm toán dữ liệu huấn luyện; đồng thời khuyến khích hình thành cơ chế cấp phép tập thể để tác giả được hưởng lợi kinh tế. Đại diện IFPI tại Việt Nam, ông Tào Minh Hùng, bổ sung rằng nhiều công ty AI trên thế giới đang chủ động xin cấp phép từ các hãng ghi âm, tạo nên thị trường đôi bên cùng có lợi. Nếu ngoại lệ TDM được áp dụng quá rộng, thị trường cấp phép này sẽ bị triệt tiêu và tước đi nguồn thu hợp pháp của chủ thể quyền.

Ở lĩnh vực điện ảnh, ông Nguyễn Trinh Hoan (Hiệp hội Xúc tiến và Phát triển Điện ảnh Việt Nam) kêu gọi nhà làm luật thận trọng hơn vì mỗi dự án phim đều mang rủi ro tài chính lớn. Mọi chính sách liên quan đến việc sử dụng tác phẩm trong phát triển AI, theo ông, cần được thiết kế minh bạch và bảo vệ quyền lợi chính đáng của người sáng tạo. Bà Lê Vũ Vân Anh (ĐH Durham, Anh) và ông Nguyễn Lương Sỹ (ĐH Luật, ĐH Huế) cũng lưu ý rằng các quốc gia dẫn đầu AI như Mỹ, Trung Quốc, Australia hoàn toàn không áp dụng ngoại lệ TDM. Báo cáo tháng 5/2025 của Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ thậm chí bác bỏ việc coi huấn luyện AI là “fair use”. Cả hai đều khẳng định một thị trường cấp phép bản quyền vẫn là phương án cân bằng nhất giữa phát triển công nghệ và bảo vệ tác giả.

Khảo sát cho thấy mong muốn siết chặt kiểm soát AI

Khảo sát tại tọa đàm phản ánh rõ tâm lý chung của cộng đồng sáng tạo: đa số đều muốn có cơ chế kiểm soát chặt hơn đối với việc AI tiếp cận và sao chép tác phẩm có bản quyền. Có 88,9% người tham dự đồng ý rằng tác giả phải có quyền ngăn hệ thống AI sao chép tác phẩm để phân tích hay huấn luyện; 88,6% cho rằng cần phân loại rõ dữ liệu mà AI được tiếp cận tự do và dữ liệu phải xin phép; 94,6% mong muốn có văn bản hướng dẫn chi tiết của Chính phủ; 94,6% đồng ý cần sửa Điều 7.5 của dự thảo Luật SHTT; và chỉ 40,5% ủng hộ việc sản phẩm do AI tạo ra được xem là đối tượng bảo hộ quyền tác giả.

Kết thúc tọa đàm, các diễn giả thống nhất Hội SHTT TP.HCM sẽ gửi kiến nghị lên Quốc hội đề xuất không đưa ngoại lệ TDM vào Điều 7.5 như một nguyên tắc chung, mà chuyển sang Điều 25b với các điều kiện chặt chẽ nhằm bảo đảm cân bằng lợi ích giữa công nghệ và sáng tạo. Ban tổ chức gửi lời cảm ơn các cơ quan báo chí, đồng thời nhấn mạnh rằng sự phát triển của AI là điều tất yếu, nhưng không thể đánh đổi bằng việc làm suy giảm hệ sinh thái sáng tạo – nền tảng của tri thức, văn hóa và giá trị con người.

Đào Trang