Nâng hạng thị trường chứng khoán Việt Nam: Cần vượt qua những rào cản nào?

Thị trường chứng khoán Việt Nam đối mặt thách thức nâng hạng lên mới nổi, từ hạ tầng kỹ thuật đến minh bạch thông tin. Hệ thống KRX 2025 có giúp vượt "bài kiểm tra" của FTSE và MSCI?

Cần sớm đồng bộ hóa theo chuẩn quốc tế

Thị trường chứng khoán Việt Nam đã trải qua những bước tiến đáng kể, nhưng vẫn bị kìm hãm bởi các tiêu chuẩn quốc tế khắt khe. Theo nhiều chuyên gia, nguyên nhân cốt lõi không nằm ở thiếu quyết tâm mà ở sự thiếu đồng bộ của các yếu tố như cơ chế thanh toán Delivery versus Payment (DvP), xử lý giao dịch thất bại và hạn mức sở hữu nước ngoài. Yêu cầu ký quỹ trước (prefunding) từng là rào cản lớn, gây khó khăn cho nhà đầu tư ngoại, dù nay đã được bãi bỏ. Tuy nhiên, các tổ chức xếp hạng như FTSE và MSCI cần thời gian theo dõi tính ổn định, đặc biệt khi hệ thống KRX và cơ chế bù trừ đối tác trung tâm (CCP) chỉ mới vận hành từ năm 2025, khiến Việt Nam đôi khi lỡ nhịp với kỳ rà soát định kỳ.

Ông Phạm Hồng Sơn, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN), khẳng định hệ thống giao dịch KRX, chính thức vận hành từ ngày 5/5/2025, là "chìa khóa vàng" tháo gỡ nút thắt kỹ thuật, đưa thị trường chứng khoán Việt Nam tiến gần hơn đến mục tiêu nâng hạng từ cận biên lên mới nổi. Với năng lực xử lý hàng triệu lệnh mỗi ngày, KRX đã xóa bỏ rào cản ký quỹ trước giao dịch (prefunding), một trong những yêu cầu từng khiến nhà đầu tư ngoại e ngại – đồng thời đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của FTSE Russell và MSCI.

Ông Sơn nhấn mạnh, chất lượng công bố thông tin (CBTT) đã cải thiện đáng kể, với các doanh nghiệp lớn tiên phong áp dụng Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế (IFRS) và công bố song ngữ tiếng Anh – tiếng Việt, nâng cao tính minh bạch và niềm tin quốc tế. Dù vẫn còn một số vi phạm nhỏ do sơ suất, ông tin rằng các chương trình đào tạo chuyên sâu và hướng dẫn chi tiết từ cơ quan quản lý sẽ nhanh chóng khắc phục. Những bước tiến này không chỉ củng cố nền tảng cho nâng hạng mà còn tạo đà thu hút dòng vốn ngoại, mở ra kỷ nguyên hội nhập tài chính toàn cầu cho Việt Nam.

Bài học từ tình trạng nghẽn lệnh trước đây đã thúc đẩy cải cách mạnh mẽ. Thực tế khi vận hành hệ thống KRX của HOSE, chuyển giao từ Sở Giao dịch Hàn Quốc, đã xử lý hàng triệu lệnh mỗi ngày, tương đương thanh khoản 3 đến 4 tỷ USD, khắc phục hoàn toàn nghẽn lệnh. Sau ba tháng thử nghiệm, hệ thống chứng minh sự ổn định cao, xử lý hàng chục nghìn giao dịch không ký quỹ mà không lỗi nghiêm trọng. Điều này không chỉ nâng cao niềm tin mà còn mở đường cho giao dịch T+0, sản phẩm phái sinh và ETF. Về CCP, HOSE đang hoàn thiện khung pháp lý để thành lập tổ chức chuyên trách, rút ngắn chu kỳ thanh toán từ T+2. Dự kiến trong giai đoạn 2025–2026, khi pháp lý đồng bộ, nhà đầu tư sẽ tiếp cận T+0, đáp ứng chuẩn mực quốc tế.

Từ góc nhìn doanh nghiệp niêm yết, nhiều doanh nghiệp kỳ vọng nâng hạng sẽ tăng thanh khoản và định giá cổ phiếu, giúp huy động vốn dễ dàng hơn. Họ cho rằng cơ chế thanh toán và CCP là chìa khóa, vì chúng giảm rủi ro và thu hút quỹ ETF. Các quỹ đầu tư quốc tế cũng cho rằng cơ chế thanh toán, bù trừ là yếu tố quan trọng nhất, vượt trội hơn so với room ngoại hay minh bạch thông tin. Việt Nam có lợi thế tăng trưởng GDP ổn định, nhưng cần nhất quán pháp lý để tăng niềm tin, tránh thay đổi bất ngờ.

Những cải cách hệ thống này, dù tiến triển, vẫn đòi hỏi thời gian để chứng minh tính bền vững. Nếu không đồng bộ, Việt Nam sẽ tiếp tục bị "chiết khấu" so với các thị trường mới nổi khu vực, nơi hạ tầng đã đạt chuẩn từ lâu.

Cải cách mạnh mẽ từ doanh nghiệp

Bên cạnh hệ thống, thói quen thị trường – đặc biệt là minh bạch và quản trị – là rào cản "mềm" nhưng khó vượt qua. Vì vậy, các chuyên gia khẳng định, minh bạch là yếu tố sống còn, với yêu cầu công bố thông tin song ngữ và chuẩn hóa báo cáo theo thông lệ quốc tế. Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đã cắt giảm thủ tục hành chính, xử lý nghiêm vi phạm, đồng thời đối thoại với tổ chức xếp hạng. Những bước đi này nâng chất lượng quản trị, đưa doanh nghiệp gần hơn với chuẩn mực toàn cầu.

Theo Luật sư Vũ Ánh Dương, Phó Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), để hỗ trợ doanh nghiệp, Nhà nước cần sớm ban hành bộ tiêu chí tín nhiệm sơ bộ, ưu đãi thuế cho quỹ đầu tư, khuyến khích ESG và vay xanh. Doanh nghiệp phải cải thiện quản trị nội bộ và xây dựng chiến lược rõ ràng để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của các nhà đầu tư quốc tế. Đặc biệt, việc xây dựng trung tâm đánh giá rủi ro độc lập sẽ giúp tăng cường niềm tin của nhà đầu tư và giảm thiểu rủi ro.

Từ phía doanh nghiệp niêm yết, đại diện cho biết họ đã chuẩn bị từ lâu: công bố song ngữ là thông lệ nội bộ, áp dụng IFRS qua đào tạo và kiểm toán quốc tế. Họ tái cấu trúc bộ phận quan hệ nhà đầu tư, đầu tư hệ thống điện tử để báo cáo kịp thời, hạn chế sai sót. Tuy nhiên, họ thừa nhận thị trường còn khoảng cách, với một số doanh nghiệp nhỏ chậm nâng chuẩn. Về room ngoại, họ ủng hộ nới lỏng để đón vốn, mà không lo mất kiểm soát nhờ cơ chế quản trị cân bằng. Họ cũng sẵn sàng cải tổ ESG: giảm phát thải, phúc lợi lao động và minh bạch cổ đông, xem đây là cơ hội cạnh tranh dài hạn.

Nếu nâng hạng thành công, tác động lớn nhất là thu hút 2–5 tỷ USD vốn ban đầu, lên hàng chục tỷ trong thập niên tới. TS. LS. Phan Hoài Nam, Tổng Giám đốc W&A Consulting & Law Firm, cho rằng việc tiếp cận vốn từ các quỹ đầu tư nước ngoài ngày càng phổ biến, đặc biệt với các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) đang có nhu cầu mở rộng hoạt động, nâng cao năng lực cạnh tranh. Doanh nghiệp kỳ vọng huy động vốn rẻ hơn, hợp tác quốc tế; quỹ đầu tư dự kiến phân bổ thêm vào ngân hàng, công nghệ, năng lượng tái tạo. Tuy nhiên, thách thức là cạnh tranh khốc liệt và minh bạch cao hơn, đòi hỏi thay đổi thói quen từ "cận biên" sang "mới nổi".

Bài toán nâng hạng đòi hỏi cải cách toàn diện: từ hệ thống KRX, CCP đến thói quen minh bạch, ESG. Với quyết tâm hiện tại, các chuyên gia tin rằng thị trường chứng khoán Việt Nam có thể bứt phá, biến rào cản thành động lực hội nhập, sớm được nâng hạng tạo tăng trưởng bền vững cho nền kinh tế.

Theo Sơn Nghĩa