Trong bộ phim Ấn Độ nổi tiếng 3 chàng ngốc, câu slogan trên còn quyến rũ hơn khi được thêm vào một vế: Hãy theo đuổi đam mê. Thành công sẽ theo đuổi bạn. Chuyện phim kể rằng, ba anh chàng sinh viên trường Kỹ thuật kia đã cùng nhau chống lại kỷ luật hà khắc của thầy hiệu trưởng cũng như định kiến từ gia đình để chọn lựa nghề nghiệp yêu thích. Cuối cùng, cả ba đều chạm tới thành công trong sự nghiệp.

Tuy nhiên, trong cuộc đời thật, con đường theo đuổi đam mê của chúng ta liệu có dẫn đến cái kết hoàn hảo như thế không?

Hãy để đam mê dẫn lối, trong trường hợp thất bại, ta chẳng có gì hối tiếc. Điều này tưởng như là chân lý của tuổi trẻ. Bởi, một khi không có gì chắc chắn, thì hãy chọn thứ không chắc chắn đáng giá nhất. Chẳng thế mà các nhãn hàng hướng đến đối tượng người trẻ đều chọn đam mê làm từ khóa trong các chiến dịch quảng bá của họ: "Sống với đam mê", "Chỉ làm những gì mình đam mê", "Sống và đam mê"… Đam mê mang dáng vẻ của một cái đích chắc chắn. Chỉ cần dấn thân đi theo nó thì sẽ tìm thấy thứ mà người trẻ khát khao. Có lẽ vì thế, ta quên mất một điều quan trọng: Trong đam mê, cũng như hầu hết các sự việc trong cuộc sống này, luôn tiềm ẩn một yếu tố đáng ngại, đó là chẳng có gì hoàn toàn chắc chắn.

Mọi thứ đều có giá của nó. Đam mê không ngoại lệ. Không ai nói cho ta nghe nên lựa chọn đam mê ra sao, theo đuổi bằng cách nào, phải lường trước những nguy cơ gì. Không ai nói với ta rằng có những lúc một lựa chọn sai, dù được thúc đẩy bởi đam mê vô cùng đi nữa, cũng có thể mang đến hậu quả lớn.

Cố Tổng thống Mỹ Benjamin Franklin từng nhận xét: "Một nửa sự thật là lời nói dối khủng khiếp nhất." Nếu ai đó bảo bạn hãy theo đuổi đam mê, và chỉ dừng ở đó, hãy cẩn thận, rất có thể họ đang dối bạn.

Chúng ta thường say sưa nghe - xem - đọc về các nhân vật đạt được thành tựu rực rỡ khi đi theo tiếng gọi đam mê. Tuy nhiên, ta quên mất rằng, những gì ta đang theo dõi chỉ là cái đỉnh rất nhỏ so với phần chìm của tảng băng. Phần chìm ấy thường không được quan tâm, bởi có gì hấp dẫn đâu ở những người thua cuộc. Ngay cả khi chúng ta muốn tìm hiểu, họ cũng sẽ im lặng. Trớ trêu thay, bài học từ những thất bại luôn hữu ích hơn so với ánh hào quang của chiến thắng.

Không hiếm những người quanh ta từng dành cả tuổi thanh xuân để theo đuổi đam mê. Thế nhưng thứ duy nhất đạt được chỉ là thất bại đi cùng thất vọng. Họ không lười biếng, thậm chí chăm chỉ gấp nhiều lần người khác, sẵn sàng dành cả cuối tuần hay các kỳ nghỉ để làm việc. Trong từng giai đoạn họ đều có kế hoạch với mục tiêu rõ ràng. Nhiều người trong số họ còn sở hữu tri thức lẫn kỹ năng vượt trội. Nhưng vì sao mãi mà họ không thể thành công?

Lý do đơn giản: Họ đã nhận diện sai đam mê.

Đây cũng là sai lầm mà rất nhiều người trẻ chúng ta mắc phải. Tình yêu chỉ có một, còn những cảm xúc na ná tình yêu thì rất nhiều. Đam mê cũng tương tự. Ta thường nhầm lẫn giữa sở thích với đam mê, giữa hứng thú nhất thời với khát vọng đường dài, giữa thứ người khác ưa chuộng và thứ ta thật sự khát khao. Những thứ này biểu hiện rất giống nhau nhưng giữa chúng luôn là một đại dương khoảng cách. Sở thích dễ đến và dễ đi, thường rất mãnh liệt trong một giai đoạn nhất định.

12 năm trước, đang học Bưu chính viễn thông, Hữu Q. quyết định gác lại việc học để bước chân vào showbiz. Anh bắt đầu từ công việc trợ tá cho một stylist, chuyên đi mượn quần áo phụ kiện cho ngôi sao thần tượng của mình. Rồi anh làm chân chạy việc cho ông bầu của ngôi sao đó. Sau 7 năm, khi ngôi sao ra nước ngoài định cư, anh quay về điểm bắt đầu: Muốn trở lại trường đại học để có bằng cấp và một nghề nghiệp ổn định. Kể về quyết định "đột phá" vào năm 20 tuổi, anh cho biết khi được gặp và nói chuyện với thần tượng, anh ngỡ rằng đó là khoảnh khắc của định mệnh. Anh tin một ngày nào đó mình sẽ tỏa sáng trong thế giới biểu diễn. Anh đã dũng cảm bước chân vào vùng trời mơ ước. Chỉ có điều, ánh sáng của nó thì cứ mãi xa.

Trường hợp của Hữu Q. bắt nguồn từ trạng thái tâm lý phổ biến trong người trẻ. Khi trải qua một khung cảnh, gặp gỡ một thần tượng, hay có một trải nghiệm quá choáng ngợp về nghề nghiệp nào đó, ta có khuynh hướng cho rằng đó là "số phận dẫn dắt". Nhưng người từng trải sẽ nói cho ta biết điều đó rồi sẽ còn xảy ra nhiều lần trong đời. Những xúc cảm nồng nhiệt nhất rồi cũng sẽ trôi qua, nhanh thôi.

Cứ mỗi mùa thi đại học, tại các trường đặc thù thuộc diện "cửa hẹp" như Y - Dược, Nhạc viện, Mỹ thuật, Điện ảnh..., người ta lại "điểm danh" những thí sinh dự thi vài ba lần, thậm chí hàng chục lần. Có những bạn học tạm một trường khác, đến đợt lại nộp đơn thi, với thúc đẩy duy nhất: Tôi chỉ muốn làm bác sĩ cứu người/ làm nghệ sĩ theo đuổi nghệ thuật. Đó mới là điều tôi đam mê và khiến cho cuộc sống của tôi có ý nghĩa. Ở trường hợp này, phải thành thật rằng ta đã chọn đúng đam mê, nhưng lại không đủ tố chất để theo đuổi nó. "Không gì là không thể", câu nói này vang lên nhiều lần ở các cuộc hội thảo đa cấp, với tác dụng như một phương pháp tự kỷ ám thị. Sự thật, có rất nhiều điều chúng ta không thể làm được trong đời.

Trong thời đại Internet, thôi thúc của đam mê càng mạnh hơn với người trẻ. Đúng là luôn có những nhân vật truyền cảm hứng như Elon Musk với kế hoạch chinh phục không gian hay Steve Jobs với logo quả táo khiến máu ta bừng lên khi hoạch định tương lai... Nhưng, có bao nhiêu ước mơ tan vỡ để có được một câu chuyện thành công? Tỉ lệ chắc chắn không đủ lớn để mang đến sự lạc quan. Gần gũi hơn, nhìn sang bạn bè cùng lứa, các chia sẻ của họ là chất xúc tác khiến ta quyết tâm tìm lối đi riêng, bỏ ngoài tai khuyến cáo của người đi trước. "Không thành công thì ta cũng đã sống hết mình với tuổi trẻ". Một lời an ủi đẹp, nhưng rất có thể nó cũng khiến ta thuộc về phần chìm của tảng băng.

Làm việc với đam mê là một loại hạnh phúc đặc biệt. Nhưng, nếu đam mê gắn liền với nghề nghiệp và sự nghiệp, là nguồn sống chính yếu, thì rất cần tỉnh táo khi khởi hành cùng nó.

Sẽ là vô ích nếu ta lựa chọn một đam mê vượt quá khả năng hoặc quá ít cơ hội để đam mê ấy trở thành sự thực. Ta không thể trở thành cầu thủ bóng đá chuyên nghiệp nếu mới chạy bộ vài trăm mét đã đi tìm bóng mát đứng thở. Ta chẳng thể trở thành ca sĩ nổi tiếng nếu giọng hát của ta có "quyền năng" giải tán đám đông. Ta cũng nên cân nhắc từ bỏ một vài mục tiêu như mua được nhà riêng trước tuổi 30, nếu kinh nghiệm thương trường và nguồn vốn cho đến lúc này vẫn xoay quanh ví tiền của bố mẹ…

Và quan trọng hơn nữa, ta nên tập trung cho câu hỏi cơ bản nhất: Lựa chọn đam mê như thế nào?

Ngày trước, bảng chỉ đường chỉ có mũi tên duy nhất là "Điều tôi thích", còn giờ đây chúng ta nên thêm vào các mũi tên khác, đó là "Điều tôi giỏi" và "Điều xã hội cần". Nếu cả ba mũi tên trùng khít nhau thì quá tuyệt, bởi chắc chắn ta sẽ có sự nghiệp lý tưởng cũng như nguồn cảm hứng sống bền bỉ. Tuy nhiên, xác suất này khá thấp, hiếm xảy ra. Vì thế, giống như trò chơi nhập vai, ta xác định rõ mình chỉ có một số điểm kỹ năng ở các cột nhất định, và mục tiêu là chọn ra một đam mê cân bằng nhất ở các cột ấy.

Vấn đề là các số điểm này không giống nhau ở tất cả mọi người. Thường thì khả năng của ta chỉ đủ đáp ứng nhiều nhất 1 cho đến 2 yếu tố, ở một mức độ nhất định. Nếu tập trung vào "Điều tôi thích", ta phải cân nhắc xem liệu mình có đủ tài năng và nỗ lực cao nhất dành cho nó? Liệu xã hội có nhu cầu tương thích với đam mê của ta, đủ để đáp ứng các nhu cầu mà ta sẽ có trong cuộc sống? Tương tự, nếu chọn "Điều tôi giỏi" hoặc "Điều xã hội cần", ta cũng phải xét đến cảm xúc bản thân, dự kiến những tác động biến đổi tâm lý về sau. Nếu không có cảm xúc mà đam mê mang lại, ta có thể kiếm được nhiều tiền, giàu có nhưng nhàm chán, như thế rất khó gắn bó với công việc lâu dài hay biến nó thành sự nghiệp của chính mình. Càng xem kỹ trò chơi nhập vai này, ta càng thấy vai trò quyết định của lý trí, chứ không phải cảm xúc, trong việc biến đam mê thành bạn đồng hành tích cực.

Đây chỉ là công thức cơ bản, giúp chúng ta hình dung phần nào cách thức lựa chọn. Cuộc sống tất nhiên đa dạng đa chiều, với vô vàn các biến số và yếu tố phụ, chẳng hạn điều kiện gia đình, môi trường sống và cả vận may. Nếu ta sinh ra đã ngậm thìa bạc, không bận tâm miếng cơm manh áo, dĩ nhiên ta có nhiều không gian để lựa chọn hơn. Khi ấy, yếu tố "Điều xã hội cần" có thể giảm xuống. Hoặc, nếu ta ở trong một môi trường có thể hỗ trợ hết mình cho đam mê, như trong gia đình có truyền thống nghệ thuật hay học thuật, thương trường hay chính trường, cán cân của ta cũng sẽ khác. Ta chỉ cần khởi động, sử dụng những lợi thế sẵn có để theo đuổi con đường mình chọn. Ngay cả khi vấp ngã cơ hội sửa sai cũng rộng mở. Khá nhiều các start-up thành công thường chỉ nói về nỗ lực bản thân hay cách mà đam mê dẫn lối, lảng tránh thực tế họ nhận được sự hỗ trợ tối đa từ gia đình, cả về nền tảng tài chính cũng như mối quan hệ. Không sao cả. Nói về đam mê và hình ảnh triệu phú/ tỉ phú tự thân vẫn tự hào hơn hình ảnh chiếc thìa bạc hay cái bọc điều đã đi cùng họ từ lúc chào đời.

Nhưng, nếu ta không may mắn sở hữu những chiếc thìa bạc như thế, phải chăng liệu đừng dại dột theo đuổi đam mê?

Về cơ bản, người trẻ chúng ta luôn thay đổi trên bước đường trưởng thành, cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Nhìn từ góc độ sinh học, tế bào trong cơ thể con người thay mới hoàn toàn trong khoảng thời gian 7 năm. Chúng ta hôm nay là con người mới, so với chính mình 7 năm trước. Tâm trí và cảm xúc cũng thay đổi. Một ban nhạc, một ngôi sao điện ảnh khiến ta mê mẩn ngày nào bỗng dưng không còn sức hút. Một tác phẩm văn học hay một bộ phim từng khiến ta thổn thức, giờ bình thường, thậm chí quá đỗi tầm thường. Đó là điều tự nhiên của quá trình phát triển. Tương tự, không có gì lạ nếu một niềm đam mê từng là mục tiêu cuộc đời bỗng bạc màu, thậm chí kỳ quặc, khi ta nhìn lại.

Vậy đam mê đích thực ẩn náu nơi đâu?

Minh Tú, du học sinh chuyên ngành Piano tại Bỉ chia sẻ, suốt năm tháng ấu thơ, anh luôn xem cây đàn dương cầm là... kẻ thù. Chỉ vì một giảng viên bộ môn này tình cờ nhìn bàn tay cậu nhóc, nói rằng Tú sẽ thích hợp với piano, bố mẹ anh quyết định cho con học đàn nghiêm túc. Anh học đàn khá ổn, nhưng chỉ muốn bỏ mặc nó để ngồi vào máy tính lập trình game. Ròng rã 7 năm trung cấp ở Nhạc viện, anh luôn nghĩ đến viễn ảnh trở thành một lập trình viên. Cho đến thời điểm tập luyện để thi lên chương trình đại học, một lần nọ, anh bỗng cảm nhận một điều vô cùng đặc biệt từ phím đàn truyền lên ngón tay mình. Kể từ đó anh bị hút vào các bản nhạc, tập luyện say sưa không biết mệt. "Nó có gì đó hơi giống phép màu. Nó đã biến đổi tôi hoàn toàn, cho tôi nhìn rõ con đường của mình, vào đúng lúc tôi cần lựa chọn giữa đàn và máy tính.", Minh Tú bày tỏ.

Trải nghiệm của Tú chính là đam mê được nhìn thấy. Kỳ thực nó đã hiện diện sẵn trong anh, trong những năm tháng ngồi trước cây đàn của anh. Chỉ là anh bị đánh lạc hướng bởi sở đoản khác. Rất nhiều người thành công trong mọi lĩnh vực cho biết, họ tìm thấy đam mê trong quá trình làm việc, chứ nó không phải là thứ có trước dẫn dắt họ.

Đam mê nên là một kho báu tìm ra trên con đường ta đi, hơn là phần thưởng được hứa hẹn. Chỉ có trải nghiệm, va đập thật nhiều, chúng ta mới nhận ra đâu là công việc yêu thích và mục tiêu thật sự muốn hướng đến. Không hiếm trường hợp, điều ta lựa chọn cuối cùng hoàn toàn không liên quan, thậm chí đối lập với lĩnh vực yêu thích ban đầu. Đôi khi, đam mê thật sự xuất hiện trong những công việc ta "buộc" phải làm để duy trì cuộc sống.

Cố thủ với một đam mê bất biến có thể là điều nguy hiểm. Nó hình thành bức tường ngăn cản sự thích nghi - kỹ năng quan trọng bậc nhất của thời đại kỹ thuật số. Nếu ta khăng khăng với một niềm đam mê định sẵn, ta có thể đang bỏ qua những cơ hội khác, những môi trường khác, những kiến thức khác, để làm giàu và phát triển cho bản thân.

Không bao giờ là thừa khi ta dành thời gian lắng lòng, xem lại chặng đường đã qua, nhìn sâu vào chính bản thân mình, từ đó xác định lại và xóa tan những ảo mộng về đam mê. Tri thức là con mắt của đam mê. Lý trí giúp ta thấu đáo hành trình sắp sửa dấn thân vào. Dĩ nhiên, không có điều gì hoàn toàn chắc chắn, nhưng càng hiểu rõ về lựa chọn của mình bao nhiêu, nguy cơ thất bại sẽ giảm thiểu bấy nhiêu.

Đam mê vẫn và sẽ luôn là động lực cũng như đích đến lớn nhất của tuổi trẻ. Triết gia Mỹ Ralph Waldo Emerson từng nói: "Đam mê tạo tác thế giới của tuổi trẻ. Nó khiến mọi thứ trở nên sống động và đáng giá". Không có các cung bậc cảm xúc tuyệt diệu đam mê mang lại, tuổi trẻ khác gì hoang mạc khô cằn.

Hãy cứ khát khao, hãy cứ dại khờ. Hãy đón nhận những đặc quyền tuổi trẻ. Thế nhưng, khi tận hưởng đặc quyền bay bổng ước mơ và quỹ thời gian còn dài rộng để được phép khờ dại, ở các thời khắc then chốt, ta vẫn cần bớt đi cảm tính, sử dụng lý trí, lắng nghe chung quanh và chính mình nhiều hơn.

Các nguồn thông tin, cơ sở khoa học, số liệu thống kê… bất kì điều gì giúp ta xác định đam mê, giúp định hình con đường, giúp ta sẵn sàng cho những thác ghềnh phía trước đều phải được tận dụng. Vì chắc chắn, chẳng có con đường nào dễ dàng, chẳng có vốn sống quý giá nào đạt được mà không phải trả giá.

Và như thế, ta lên đường, cùng lời nhắc của Benjamin Franklin: "Nếu đam mê chở bạn, hãy để lý trí cầm cương."